Декларация

Тыва бодунуё т==г\л\г эрткен оруунда шагныё дыка х=й \елерин к=р\п, чурттап, тиилеп \н\п чораан, чоруур, чоруур-даа «Шаг шаа-биле турбас, савылдак к=г\-биле чытпас» деп тываларныё философчу ханы уткалыг мерген угаадыында безин, бир эвес ону ханы сайгарар болза, дыка х=йн\, дыка экини, ылап шынны, ыракшыл бодалды-даа билип ап болур. Тыва бодунуё эрткен оруунда ниитилел х=гж\лдезиниё янзы-б\р\ \елерин база к=рген: капитализмни к=рбезе-даа феодализмни, социализмни к=рген, коммунизмни к=рбезе-даа боттуг социализмниё ужу-кыдыын база к=рген. Ам демократияныё амгы хевири-биле, рынок экономиказынга даянган экономикалыг, б\г\деге ажык-чарлыг, янзы-б\р\ \зел-бодалдарны барымдаалап к==р политикалыг ниитилел х=гж\лдезиниё оруу-биле чоруп орар бис. Т==г\н\ё ол оруун база т=лептии-биле эрте бээринге идегеп, б\з\реп турар бис.

         Бо чылын Тываныё эрткен оруунда база т==г\л\г болуушкуннар х=й. Ол дээрге Тыва Арат Республиканыё – Тыва Республиканыё тургустунганындан бээр 95 чылы, Ада-Чурттуё Улуг дайыныныё эгелээнинден бээр 75 чылы, ол дайынга =мектежип киржир дугайында Тываныё Араттыё Революсчу намыныё Т=п Комитединиё ийиги пленумунга (1941 чылдыё июнь 26-ныё х\н\) х\лээп алганы т==г\л\г шиитпириниё 75 чылы.

         Бо шиитпирни х\лээп ап турар \еде Тыва Арат Республика боду безин чаа-ла хып дээн чалы назынныё \езинде – чээрби чыл болган оюн байырлыы-биле демдеглеп эртирер деп турган \ези (1941 чылдыё август 15-те Тыва Арат Республиканыё 20 чыл ою). Ада-Чурттуё Улуг дайыны эгелээш чаа-ла алды хонуп чорда, аныяк Республиканыё нам, чазаа арат чону делегейге диргелип келген дайын-чааныё уржуктарын ханызы-биле медереп билбишаан, кандыг-даа дадагалзал, чигзиниг, ч\\ болурун манаан сеткил чокка Улуг ССРЭ-ниё талазынга туруп, ол чуртту халдап келген фашист дайзыннардан камгалажыр, дайызынны чылча шаварынга б\г\ к\ж\-биле дузалажыырынга беленин илереткен.

         Ол дугайында 1941 чылдыё июнь 22-де болган Тыва Арат Республиканыё ажылчы чонунуё Х Улуг Хуралынга Х\лээп алган декларациязында ону база онзалап айыткан. Эш И. Сталинниё адынга чоруткан ол декларациязында мынча дээн: «Тываныё арат чону бодунуё революстуг нам, чазаанга баштадып алгаш, фашистиг халдакчыларны дуюлунга чедир чылча шаап тиилээр дээш демисежип турар Советтиё арат чонунуё ол демиселинге бодунуё амы-тынын хайырлавайн б\г\ бар к\ж\-биле болгаш аргалары-биле киржииринге белен».

         Ол-ла чылдыё июнь 26-да болган ТАРН ТК-ныё II пленумунуё х\лээп алган шиитпиринде мынчаар айыткан: «Улуг Совет Социалистиг Республикаларныё Эвилелиниё саяа-саяа арат чону, ооё Улетп\рч\н-Тараачынныё маадырлыг Кызыл Шерии, агаарныё болгаш далайныё Кызыл Флоттары, Гитлерниё фашистиг халдакчыларынга =л\мн\г согуушкунну бээринге ханызы-биле идегеп, Советтиг арат чоннуё ол демиселинге бар турган б\г\ к\ж\-биле болгаш б\г\ болдунар аргалар-биле киржип дузалажыр чорук – бистиё х\нд\л\г сорулгавыс болур».

         Кайгамчык маадырлыг чорук тур! Боду чаа-ла бут кырынга туруп орар к\р\не: экономиказы чаа-ла х=гж\п орар, кандыг ч\\-даа бол бот-догуннаан к\р\не – делегей субъектизи болгаш бир полк чедер четпес багай чепсегленген шериглиг-даа болза, бады-шынчы патриотчу маадырлыг Кызыл Шериинге, Ленин-Сталинниё ==редиинге, эш Сталинге ол хире бердинген турганын ол документилер база =ске-даа архив материалдары бадыткап турар.

         «Бар турган б\г\ к\ж\-биле, хан-дамыры-биле» деп терминнер ол \еде хоозун чугаа эвес, а боттуг демисел турган. Бар турган б\г\ к\ж\-биле дээрге – экономиктиг деткимче, хан-дамыры-биле дээрге – дириг боду барып тулчуп кирер дээни ол-дур. Ол аазаан аксын Тываныё арат чону, ооё революсчу партия, чазааныё удуртукчулары т=лептии-биле ээлээнин т==г\ документилери херечилеп турар. Тываныё арат чону ССРЭ-ни бодунуё Улуг Т=рээн чуртту кылдыр санай берген болгаш каш-ла хонуктарныё иштинде Тываныё ажыл-агыйын дайын байдалынче эде тургускан болгаш «Б\г\-ле ч\вени фронтуга!» деп лозуёнуё адаа-биле ажылдап, чурттап кирипкен. Сталинниё айтыышкынын олар дорт к\\седир ужурлуг х\лээлгевис кылдыр х\лээп к=ре берген.

         Дайын \езинде Тыва Арат Республика чеже-чеже дузаламчыны к=рг\скени, боттарыныё хан-дамыры-биле киржир дээш фронтуже чоруткан эки-турачыларныё-даа дугайы х=йге билдингир. Ол дугайында Улуг тиилелгениё 70 чылында Москвага барып к=ргускен архив документилериниё делгелгезинде-даа тодаргай бадыткаан. Тыва Арат Республиканыё Ада-чурт дайынга канчаар киришкенин к=ргени дыка х=й ч\\лдерни билип ап, Тыва дугайында даап бодаашкыннарын чаа езу-биле бир чээр к=ргени чугаажок.

         «Дайын дайын-на ыйнаан, ынчалза-даа д\ъште чемни чогуур \езинде берген турар ужурлуг» деп алдарлыг полководчунуё чугаазын сактып тур боор силер. Ынчангаш Тыва Арат Республика анаа-ла харык-хурук чок киржи бербээн, дайын чорудулгазыныё делегей д\р\мнерин сагып тургаш киришкенин айтып кары чугула деп бодай-дыр мен. Бирээде, Тыва фашистиг Германия-биле дорт дайын чарлаваза-даа, ССРЭ-ниё талазынга туруп, ол Улуг к\р\неге бар шаа-биле дузалажып тургаш ол дайынга киришкени бир барымдаазы ол. Аёаа киржириниё хоойлу езугаар кылган ч\ве Тываныё арат чонунуё мурнундан х\лээп алдынган декларация болур. Оон бээр бо чылын 75 чыл ою бооп турар, ол ышкаш Ада-чурт дайынныё эгелээнинден бээр база 75 чыл болуп турары ооё база бадыткалы. Ынчан Тыва Арат Республика даштыкы херектер талазы-биле ажыл-чорудалгазын ССРЭ-ниё камгалал каракталыныё адаа-биле чорудуп турган. Ол дугайында 1921 чылдыё август 15-те бадылаан Тываныё бир дугаар Конституциязында мынчаар айыткан: «Таёды Тыва улустуё республии болза, хостуг болгаш бодунуё иштики херээн шиитпирлээрде кымга-даа хамаарышпас Таёды Тываныё арат чонунуё бот-чагыргазы болур. Таёды Тываныё республии болза, чурттар аразыныё харылзаазынга кирерде Советтиг Россияныё камгалал болчуушкуну-биле киржир».

         Ынчап кээрде, бодунуё Конституциязында айтып каан х\лээлгезин безин к\\седирде ССРЭ-ниё удуртукчуларындан каш катап ч=пшээрелди дилеп тургаш киришкени ооё база бадыткалы, а ССРЭ-ниё удуртукчулары Тыва Арат Республиканыё байдалын кончуг эки билир турган болгаш, ынчан аёгы к\р\не турган Тываны холгаарлап, б\г\-ниити шериг к\ж\ чыырын-даа чарлаваан. Тыва Арат Республиканыё нам, чазаа боттарыныё бар аргаларын ==ренип к=ргеш, эки-турачылардан шилиттинген эскадрон-биле дузалашканы ам т==г\де артканы ол.

         Ада-чурттуё дайынынга киржир шиитпирин \нд\рген ол т==г\л\г декларацияны х\лээп алганындан бээр бо чылын 75 чыл ою. Тываныё т==г\з\нде ол декларация база бир онзагай болуушкун бооп артып каар.

Тываныё т=п к\р\не архивиниё

кол специализи Куулар М.Ш.

Газета Шын №108, от 13.09.2016 г.

TOP