Тываның Күрүне архивиниң фондузундан

#Тува #Тыва #культуратувы #gosarhivrt #история #шагаа
Тываның Күрүне архивиниң фондузунданШАГААНЫ КАЖАНДАН БЭЭР АЛБАН ЁЗУ-БИЛЕ
ЭРТИРИП КЕЛГЕНИЛ?

Төп Азияның буддист чүдулгелиг болгаш өске-даа чоннарның ыдык байырлалы – Шагаа шагдан бээр туруп келген ёзу-чаңчыл болур. Ол ёзу-чаңчыл-даа болза, чыл эргилдезиниң санаашкыны-биле холбашкан болгаш ону тывалар Чаа чылдың байырлалы кылдыр эртирип чораан.

Шагаа тываларның үе-диптен улусчу байырлалы. Ынчалза-даа ону кажандан бээр албан ёзу-биле эртирип келгени база солун. Тыва Республиканың Төп күрүне архивинде бар документилерден алгаш көөрге ол 1861 чылдан бээр билдингир бооп турар. Ол дугайында ынчаңгы Тываны чагырып турган үстүкү черлерден Таңды Уранхайны чагырган мээрең чаңгы дужаалдыг Ламажапка мындыг дужаал бижик чорутканы херечилеп турар. Ону эрги моол бижиктен очулдурган аянын өскертпейн парлаан.

Бо дужаалды күүседири-биле Ламажап үгер-даа Очурга болгаш өске-даа чагырыкчыларже тарадып чоруткан.

«Дужаап чоруткан бижик.

Таңды Уранхайны чагырар мээрең чаңгы дужаалдыг Ламажаптың бижии.

Үгер-даа Очурга дужаап чоруттум.

Дужаалдың ужуру: Ам чанчың хевей Амбыс силерниң чериңерден дужааган бижикте, даштыккы төрени чазаар чоруктуң Яамызындан чедирип келген кыдат сөстүг бижиктиң болгаш хоойлу-дүрүм килдизиниң өргүп билдирген бижиинде, бо чылдың он ийи айның 19-та Луу (улу) шакта таңманы хаар (каникул). Келир чылдың бир айның 21 хүннүң Могай (чылан) шакта таңманы ажыдып каникулду доозуп ажылдаар.

Таңманы хаап каникулдаан хүнүнден эгелээш, таңманы ажыдып ажылдаар хүнүнге чедир, эрии-шүүлде херек шиидер чоруктарны соксадыр.

Бир эвес далаштыг, онза херек бар аппарза эрги хевээр шиидип болур.

Шагаалаар ёзу-биле кыштың сөөлгү айының, 28-ден эгелеп, чаа чылдың, бир айның беш чаага чедир. Шагаалаар ёзу-биле Чаа айның 13, 15, 16 хүннеринде Ваннардан кудукку бижиктиң, шеригниң дүжүметтери шуптузу дүрүм-биле ажылдаар черинге ёзулал хевин кедер.

Кирип албан-херек шиидер чериңерге шупту маннык хеп кедип, курлуг хүрүме кедер.

Бо корум-чурум дугайын бот-боттарының чагырган черлерин шуптузунга чарлап чедириңер деп дужаады. Мону Улиастайның чанчынга аъттыг шапсып чедирдивис деп келген.

Мынчангаш, Таңды Уранхайны чагырар мээрең чаңгы дужаалдыг Ламажапка дужаап чоруткаш, эдертип күүседиңер деп келген.

Мону үгер-даа Очурга дужаап чоруткаш, эдерип чорудуңар. Мону база үгер-даа Седип, Чүльдүм-Комбу, Седип оларларга бир домей дужаап чорутканын билип алыңар деп дужаап чоруттум.

Т.Э. 10 дугаар чылының 2 айның 19 хүнүнде».

(Дөзү: ф.115, оп.1, х.24 а.13-14).

Ынчангаш, бо ховар төөгүлүг документиден Шагаа байырлалын Тываның кол чагырыкчызының дужаалы ёзугаар 158 чыл буруңгаар демдеглеп эрттирип турганы илерээн. Шагааны байырлап эрттирер хүннерни дыштаныр кылдыр чарлап турганы билдинген.

1929 чылда Тыва Арат Республикага Шагаа байырлалын бистиң чаңгыс чер-чурттугларывыс канчаар байырлап турганын «ТАР-ның Иштики Херектер яамызы» деп архив фондузунуң документиде бижээн.

Иштики херектер яамызының дараазында чарлалында бижээни-биле алырга:

«Февраль 10-ң хүнүн чаа-чылдың эгези деп санаар, ынчангаш февраль 9-та чартык хүн ажылдаар, а 10 биле 11 хүннеринде чаа чылды уткуп, Шагаа байырлаарының хүннери кылдыр санаар. Ажылче ийи айның 12-де эртенги шакта үнер.

1929 чылдың, 2 айның, 9 хүнү».

Тывалар Шагааны боттарының национал байырлалы кылдыр санап, ону чыл бүрүзүнде байырлап эрттирип турганнар. Тывага Шагаа байырлалы база катап бодунуң байырлал утка-шынарынче кирген. Бо чараш чаагай буруңгу байырлалывысты ам албан-ёзунуң күрүне байырлалы кылдыр, 1991 чылдың февраль 8-те Тыва АССР-ниң Дээди Совединиң доктаалы-биле чарлаан. Ол хүннү дыштаныр хүн кылдыр доктааткан. Өгбелеривистен дамчып келген ёзу-чаңчылдарывысты утпайн, кагбайн келир салгалдарывыска ол хевээр дамчыдып берип чоруулуңар.
Куулар Маадыр,
Тыва Республиканың
Күрүне архивиниң кол специализи.

 

 

TOP