Ровнону хостаанындан бээр 75 чыл болганы

Чурукта тыва эки турачылар Украин ССР-нин Ровно облазынын Вербы суурнун интернадынын сургуулдары-биле. 1965 чыл.
Чурукта тыва эки турачылар Украин ССР-нин Ровно облазынын Вербы суурнун интернадынын сургуулдары-биле. 1965 чыл.

Украинаның Ровно, ол хоорайны фашист эжелекчилерден хостаан – тыва эки-турачыларны мөңгежиткен тураскаал бар.
Мону архив документилеринден уктаарга мындыг. Совет Эвилелиниң Ада-чурттуң Улуг дайынының үези. Шиитпирлиг аштырыышкыннарга таварышкан болза-даа, көгээрээн фашизм акы-дуңма ССРЭ-ниң хөй сая чонун, девискээрин эжелеп алган кулданып, дарлап турган.
Тыва чон бодунуң эрестиң эрези дээн оолдар, кыстарын фашизмге удур чааже аъткарыпкан.
1944 чылдың бир айның 30-ниң хүнү. Тываның бирги эки-турачы отряды фашистиг эжелелден Улуг Совет Эвилелиниң черин хостаарынга киржири-биле фронтуга чеде берген. 200 ажыг тыва аъттыг шериглер Кызыл Шеригниң 31-ги гвардейжи Кубань-Кара Далай аъттыг шериглиг полктуң 4-кү эскадрону болуп, бирги тулчуушкунну Деразьне дээш эгелээн.
«Төрээн чурт дээш! Бурунгаар!» дээн командир Монгуш Саттың кыйгырыын дыңнааш, дайынчылар оон чижек ап, чаңгыс кижи дег, дайзынның уунче шурап, калчаа октан балыгланып, өлүртүп тургаш, тиилелгени чайлаш чок болдурганнар. Эш Сат тулчуушкун үезинде балыглангаш-даа доктаавайн, бирги одуругга чоруп турда, өлүмнүг оък ооң хөрээнче шымны берген. М. Сат ол хүн төрээн Хемчииниң делгемнерин, ынак өөрүн сөөлгү катап сагынган. Деразьнени хостаар деп дайынчы хүлээлгезин эскадрон чедиишкиннии-биле күүсеткен.
1944 чылдың ийи айның 2-ниң хүнүнде полк дайзынның быжыгланганы, улуг оруктарның белдири болур стратегтиг станция Ровнону хостаар деп даалганы алган.
Дөрткү эскадрон биле бирги эскадрон демир-орук станциязынче дорт киргеш, хоорайның мурнуу-чөөн талазынче үнер сорулганы алган.
Дүште, таптыг-ла 1 шакта, (ол черниң шагы-биле) Ровно дээш тулчуушкун эгелээн. Немецтерниң артиллериязы, минометтары эскадроннуң кырынче снарядтар, миналарны соксаал чок дүжүрүп турган.
Ынчалза-даа тыва эки-турачылар оон чалданмайн, боттарының, балыглаткан болгаш өлүрткен өөрүнүң ханныг өжээнин, чурттунуң хосталгазын бодап, көдүрлүүшкүннүг буруңгаарлап турганнар.
Ук тулчуушкунга гвардейжи улуг лейтенант Оолакка баштаткан бирги взвод шылгараан. Олар кажар арганы хереглеп чорааш, фашистерге билдиртпейн, станцияга чоокшулап келгеш, хенертен дидими-биле атакалааш, эскадроннуң (полктуң) база өске кезектерин шавар халдаашкынче калбаа-биле киирер арганы берген. Дайзынның камгалалын ынчаар буза-булгап үрээш, хоорайның кудумчуларынче эскадрон шургуп кире берген.
Ровнону фашистерден арыглаар онаалгазын күүседип тура хоорайның орту үезинге эскадрон дайзынның күштелдирген от камгалалынга таварышкан. Гвардейжи улуг лейтенант Сат Бүрзекей байдалдың айылдыын шалыпкыны-биле эскерип көргеш, кол кудумчунуң бир азыынга пулеметту тургускаш, бажыңнар кырындан, соңгалардан, кудумчулардан чаъс октар бүлгүртүп турган хөй немец автоматчыларны чиге шыгаап тургаш командирлерни кырып, кезек пулеметтарның от точкаларын чок кылгылаан.
Эскадрон база катап буруңгаарлап эгелээн. А таптыг-ла хүн ажып турда, Ровно хоорай 1944 чылдың ийи айның 2-ниң хүнүнде немец-фашистерден хосталган турган.
Ук тулчуушкуннуң изиг-түлүк үезинде эскадроннуң нам удуртукчузу эш Монгуш Байскылаң кайгамчык дидимин көргүзүп, эң-не бергедеп турган черлерге барып, дайынчыларның тура-соруун көдүрүп, эрестиг буруңгаарлап, дайзынның шериглерин кырып турган.
Ровнону хостаарының үезинде Тываның орлан кыстары Севил, Байлак, Дарыяа, Бичен дайын шөлүнден аар балыгланган өөрңүн үндүреринге, оларның-биле кады дайзынны холу-биле узуткаарынга кортпас чүреккирин көргүскеннер.
Ровно дээш тулчуушкунга санитаржы кыс Амаа 3 фашисти бодунуң боозу-биле боолап өлүрген. Санитаржы Сынаа балыгланза-даа, тулчуушкун шөлүнден чорбайн, дайынчы хүлээлгезин үргүлчүлеп турган.
Ровно дээш өлүмнүг согушка Тываның маадырлары гвардейжи өңнүктерин: улуг лейтенант Бүрзекейни, сержант Кечил-оолду, дайынчылар Мезил-оолду, Сундуй-оолду Украинаның черинге орнукшутканнар.
Ровнону чедиишкинниг хостааны дээш 31-ги гвардейжи полктуң адын Ровно-Кубань-Кара Далай аъттыг гвардейжи полк деп алдаржыдып адаан.
Тываның эки-турачылары төрээн Тывазының адын сыкпайн, чонунуң чагыын күүседип, фашизмге удур ыдыктыг дайынга баргаш Дубно хоорайны, Похорелец, Сурмиче, Рачино суурларны болгаш өске-даа черлерни хостаарынга кайгамчык эрес болганнар.
1944 чылдың үш айның 9-туң хүнүнде тыва эки-турачы отряд тулчуушкундан үнүп, төрээн чуртунче ээпкен.
1944 чылда ССРЭ-ниң Дээди Совединиң Президиумунга маршал эш С.М. Буденный тыва эки-турачыларны совет орден-медальдарга киирер дугайында онзагай илеткел кылган. Аңаа 67 кижи кирген турган. Ооң иштинден дөрт кижи: капитан Кечил-оол, улуг лейтенант Бүрзекей, дайынчылар Дөңгүр-Кызыл, Түметей ССРЭ-ниң дээди хавыяазы – Совет Эвилелиниң Маадыры деп атты тыпсырынче кииртирген турганнар. Оон ол шаңналдарның салымы билдинмес кылдыр арттып калган.
Ол айтырыг чүгле 2011 чылда Тыва Республиканың Чазааның Даргазы Ш.В. Кара-оолдуң күжениишкинниг ажылының соонда шиитпирлеттинген.
2011 чылдың беш айда Россия Федерацияның Президентизи Д.А. Медведев С. Бүрзекей, Х. Дөңгүр-Кызыл, О. Түметей оларны шаңнаар дугайында чарлыкка атты салган.
2011 чылдың сес айның 13-түң хүнүнде Тываның В. Көк-оол аттыг Национал театрынга Тыва Арат Республиканың тургустунганындан бээр 90 чыл оюнга база Наадымга тураскааткан байырлыг хурал болуп эрткен. Ол байырлыг хуралга Россия Федерациязының Президентизиниң Сибирь федералдыг округта Бүрүн эргелиг төлээзи В.А. Толоконский Ада-чурттуң дайынының бирги чергезиниң орденнерин 3 тыва эки-турачылар, 4-кү эскадроннуң 31 дугаар аъттыг шериг полугунуң 8-ки Морозов аттыг гвардейжи дивизиязының дайынчылары чораан Сат Бүрзекей, Дөңгүр-Кызыл Ховалыг, Түметей Оюн оларның чок апарганының соонда чоок кижилеринге тывыскан. Пулемет взводунуң командири, улуг лейтенант Сат Бүрзекейниң Орденин ооң уйнуу Нонна Чадамба, а пулеметчу Түметей Оюннуң шаңналың чээни Владимир Каң-оол хүлээп алыр аас-кежиктиг болганнар. Станоктуг пулемет шыгаакчызы, улуг сержант Дөңгүр-Кызыл Ховалыгның төрелдери ооң шаңналын Тыва Республиканың Национал музейиниң фондузунга дамчыдып бээр деп шиитпирлээн. Ол дугайын дайынчының чээни Светлана Чигжит, Орденни тыпсып турда, чон мурнунга аазаан.
Дириг чедип келгеннер чонунга, салгакчыларынга Тыва Арат Республиканың бирги эки-турачы отрядының дайынчыларның чайыннанчак маадыр чоруктарының дугайын калганнарга тураскаап, дириглерге алдар тудуп, ам-даа төөгүп, кадыг-дошкун чаа-дайынга совет-тыва кижилерниң найыралы хан-биле быжыкканын чугаалап чоруулар.
Бистиң өгбелеривистиң маадыр чоруу салгалынга мөңгеде артар.

Куулар Маадыр,
Тыва Республиканың
Күрүне архивиниң
кол специализи.

TOP