Шагаа — ыдык байырлалывыс

шагааШагаа — ай календарының ёзузу-биле чаа чылды уткууру, тыва чоннуң бир улуг байырлалы. Шагаа ай календарының аайы-биле ак айның эгези-биле келир. Байырлалды кажан демдеглээрин ламалар тодарадыр.

Шагаа дүн ортузунда эвес, а чылдың байштайгы хүнү үнүп чорда келир (03.00 шактан 06.00 шак үези). Шагааны уткуурда тыва чоннуң шаандан тура туруп келген ёзулалдар бар: саң салыры, чолукшууру, йөрээл салыры, харга кактаныры дээш оон-даа өске.
Өг бүрүзүн, аал коданын аштап-ширбиир, артыш шаанак-биле каастап дериир, аъш-чемин, оюн херекселдерин белеткээр. Ол бүгү адылга улуг, аныяк чон дөгере ктржир. Хамык чүвени белеткеп алган соонда, орай кежээ тоолдажып, тывызыктажып, кажыктап, чинчи чадырып эгелээш, барык олура-даа хонар.

Даң аткан. Частың башкы айының бирги чаазы. Улус дыка эрте хөделип үнер болгаш дүүнгү чымыш уламчылаар. Хүн херели аалдың кодан девискээринге дээй бээри билек, аалдың ишти саң салыр тейже үнгеш, оран-таңдызынга чалбарып улуг саң салыр.

Саңны салырда баштай чээрген-биле чалбыышталдыр одапкаш, артышты, болгаш өске-даа аъш-чемниң дээжизин отче салыптар. Саңны салып турар үеде тос-карак-биле ак чемниң дээжизин: сүттү, артыш холаан хымырааны чажып чалбарыыр.
Саң салып, алгыш-йөрээл дыңнаан соонда хамык улус дөгерези харга аңдаштанып, даштыкы хевин уштуп, харга кактаар. Ол балза эрги чылдың хир-чамын, көп-багын арыглап, чаа чылда арыг-чаагай чоруур дээш ынчаары ол чүве.

Шагаага келген бүгү улус ам-на чолукшуп, бараалгажыр, белек-селээн, кадак-дадаазынын солчур. Кижи бүрүзү чолукшуп мендилешкеш, чаа чылда каш харлыг апарганын айтыржыр. Оон улай ал-боттуң, мал-маганның хүр-менди кыш ашканын база айтыржыр.

Чолукшуурда черле улуг кижи холдарын ыяап-ла аныяк кижиниң холдарының кырын орта салыр.

Саң салган сөөлүнде улус дөгере аалга чедип келир. Ынчан өглерге шайлалга эгелээр. Өг-бүрүзү улуг шайлалгага белен боор. Аалдың улузу өг бүрүзүнге кирип шайлаар. Ооң соонда кожа турар аалдарже база шагаалап чеде бээрлер. Шагаага эң-не хүндүлүг кижи мал кадарчызы болур. Аңаа өг-бүрүзүнден ко0кырыны болгаш борбак эът-биле эштээш, инчеекке суп бээр. Дараазында оюн-хөг эгелээр. (М.С. Байыр-оолдуң «Тывалар» деп номундан алган).

Тыва Республиканың Күрүне архивинде 1861 чылдың Таңды-Урянхайның амбын-ноянның Ламажап Үгер-даа Очур мээренче чоргускан дужаалында Шагааны уткуур үезин дыңнатпышаан, Шагаа хүнненир дыштаныр хүннер кылдыр чарлаан (эрги моол бижиктен очулдурган).

1929 чылдың Тыва Арат Республиканың Иштики Херектер Ямызының чарлалында база-ла чонга Шагааны уткуур хүнү айыткаш, үш хүн иштинде дыштанылга чарлаан (эрги моол бижиктен очулдурган).

1944 -1990 чылдар иштинде Шагааны албанныг уткувайн турган. 1991 чылда февраль 8-те Тыва АССР-ниң Дээди Хуралының доктаалы-биле Шагаа тыва чоннуң байырлалы деп чарлатынган.

Шагаа байырлалы дээрге тыва чоннуң онзагай чаңчылының херечилели, ооң сагыш-сеткилиниң байлаа. Чымыштыг соок кышты эртип алган, частың чылыын уткуп, чаартынган чурталганы эгелээн өөрүнчүг байырлал.

TOP