БУГА-ШЫДЫРАА
Буга-шыдыраа, ыт-шыдыраа, тугул-шыдыраа дээн чергелиг шыйыглыг ыяштарга даштар-биле ойнаар оюннар хөл-шыдырааныӊ оранчок мурнунда тывылган. Олар болза шыдыраа оюнунуӊ эгези болур.
Буга-шыдырааныӊ хөлун аптыра аксынга, анаа калбак ыяшка-даа аӊгы хөл кылдыр чуруп алыр.
Оюн ийи бугадан болгаш чээрби дөрт оолдардан тургустунар. Бугаларны арай улуг-улуг, а оолдарны бичежек даштардан тургузуп алыр. Бир ойнакчы ийи буга-биле ойнаар, а өскези чээрби дөрт оолдар-биле ойнаар. Оларныӊ сезин иштикки дөрбелчинниӊ белдирлеринге салып аар, 16-зын холга тудуп алыр (16 сан даштыкы дөрбелчинниӊ карышкактарыныӊ санынга деӊ, а ниитизи-биле шыдыраа хөлунде 24 карышкак белдир бар, ынчангаш аӊаа 24 даш херек ужуру ында)
Оюннуӊ сорулгазы болза, оолдарлыг кижи холда оолдарын салып тургаш, «буганыӊ» оруун муӊгаштаар, а бугалыг кижи эптиг үени ажыглап тургаш, пешка көшкүлештир, арта халып чип тургаш, оолдарны дөгерезин чиири болур.
Баштайгы көшту бугалыг кижи эгелээр. Бугаларныӊ кайы бирээзи-биле дужунда турган оолду чивишаан, төпче көжер. Ийиги кижи дараазында оолдарныӊ чиште турар чоруун эвээжедир сорулга-биле буганыӊ дараазында чижин дуй салырын оралдажыр.
Оолдар-биле ойнап турар хөлде оолдары төнгуже салып кээр, а оолдары төне бээрге, хөлде оолдарын пешка көжүү-биле бир белдирден бир белдирже көжуп тургаш, буганы дуглаарын оралдажыр. Чиште турар оолдар чок апарганда буга оолдар көжүгүлештир көжүп тургаш, «чиш» дилевишаан, муӊгашче кирбезин оралдажыр.
Бугаларны каяа-даа муӊгаштап болур, ынчалза-даа ийи шивээге (берт шивээ, чадагай шивээ) муӊгаштап тудар болза ону тергиин эки удук деп адаар.
Ук оюнну мырыӊай баштайгы амыдыралдыӊ кижилери чогааткан деп санап болур. Оюннуӊ ылап утказы болза, чепсек чок хол даяӊ улус бөлүглежип алгаш, каскан тамы оӊгарже азы ая, дузаанче улуг аӊны киир сывыртап турарын илереткен. Черле ынчаш, бурунгу кижилер боттарыныӊ амыдырал-чуртталгазын оюн-тоглаазынга илередип, хая-дашка шыйып көргүзүп чораанын төөгү материалдарындан билир болгай бис.
И.У. Самбу «Тыва оюннар», Кызыл-1968 г.