Монгуш Буян-Бадыргынын 125 харлаан оюнга таварыштыр

Т==г\в\ст\ утпайн, камгалап, уламчылап чоруулуёар.

            Эрткен ч\с чылда Тываныё к\р\не т==г\з\нге арткан шылгараёгай кижилерниё бирээзи Монгуш Буян-Бадыргы болур. Бо чылын ооё т=р\тт\нгенинден бээр 125 чылын Б\г\-Тыва демдеглеп эртирер. Ол салгал дамчаан к\р\не удуртукчузу бооп амыдыралын эгелээш, Б\г\-Тываныё тургузукчу хуралынга Тыва Арат Республиканыё Чазак даргазынга соёгуттурган баштайгы удуртукчуларныё бирээзи. Ол база анаа-ла таварылга эвес. Бодунуё \езиниё эртем-билиглиг кижизи. Беш дылды эки билир, улуг угаанныг, сайзыралды ыракшыл к==р, быжыг туруштуг кижи чораан. Тываны к\р\не кылдыр, делегейниё бир субъектизи кылдыр тургузуп шыдаанарныё бирээзи. Ооё ачызында Тыва 1921-1944 чылдар \езинде тускай к\р\не – Тыва Арат Республика бооп багай эвес амыдырап, чурттап, х=гж\п келгенин утпаалыёар. Тываныё ол \е-чадада эртип келген амыдыралыныё дугайында х=й санныг документилер, чуруктар Тываныё К\р\не архивинде шыгжаттынып чыдар. Ону т==г\ч\лер, чогаалчылар, журналистер боттарыныё чогаадыкчы ажылдарынга ажыглап турар. Ынчалза-даа Монгуш Буян-Бадыргы бистиё т==г\в\ске, тыва улустуё т==г\з\нге, Тыва к\р\нениё тургузукчуларыныё эё кол киржикчилерниё бирээзи бооп артсын, ону эмин эртир мактап, бактап касканаан херээ чок боор. Ч\ге?

            Ч\ге дээрге, т==г\ безин ч\с хуу шын бижиттинмээн боор. Ол ч\гле «х=л\н часпаза-даа» «=д\рээн чазыпкан» бооп болур. Ылаёгыя к\р\не удуртукчуларыныё, улуг шериг баштыёнарыныё болган чок-ла таваржыр ч\\лдери-дир. Монгуш Буян-Бадыргы кончуг нарын \еде, \елерниё \ск\лежиишкиннериниё \езинде чурттап, бодунуу-биле бодап, бодунуу-биле кылыр сеткилдиг чораан аныяк удуртукчу, тыва чоннуё ол \едеги лидери-дир. Буян-Бадыргыныё адазы Буурул Ноян деп чонга х\нд\ткелдиг аттыг, быжыг туруштуг «кадыг» нояннарныё бирээзи чораан. Тываныё Улустуё чогаалчызы Монгуш Борахович Кенин-Лопсан бодунуё кайгамчык улуг ажылын — «Буян-Бадыргы» деп роман-эссезин архив материалдарын база Национал музейниё фондузундан ажыглап тургаш бо улуг хемчээлдиг чогаалды тургузуп, чонга элеп т=нмес =нч\ кылдыр артырып каан. Бо роман-эсседе Буурул Ноян Ус аксынга бир улуг чалалгага чорааш, чуртунга келгеш удаваанда аар аарааш (узун хуусаалыг хорананган) чок болганын база айтып турары солун барымдаа бооп арткан. Адазы чок апарганыныё соонда аныяк Буян-Бадыргы ол \еде салгал дамчаан эрге-чагырганы холга алган. Ол \еде турган езу-чурум-биле Монгуш Буян-Бадыргыга Х\н ноян деп эрге-дужаалды тывысканыныё дугайында документ Тываныё К\р\не архивинде база бар. Ам ооё очулгазыныё кол утказын киирип к=рейн. Баштайгы очулганы 1967 чылдыё октябрь айныё 16 х\н\нде эрги моол дылдан Оюн Люндуп кылган.

Хемчиктиё тываларын эргелеп башкарган Х\н ноян Буян-Бадыргыныё адынга Чалганза кудукту т=п черден база Чазакты хаан аймакты эргелеп чагырган даргазындан келген дужаал езугаар Буян-Бадыргыже Х\н ноянныё эрге-дужаалынныё таёмазын чоруткан бооп турар. Ол таёманы чедирген кижини х\нд\леп уткуп алгаш, ол таёма каш айныё каштыё х\н\нден эгелеп к\шт\г болуп кирерин дарыы дыёнадырын ында айыткан бооп турар.

            Монгуш Буян-Бадыргы бодунуё харыы бижиинге таёманы хайырааты Камбы-Лама Дактан-Чамзы биле чагырыкчы Езутудан х\лээп алганын, ол таёма 5 айныё 20-де ажыл-херекче коштунуп киргенин дыёнаткан. Ол дужаалды Таёды Тываныё сайыды Комбу-Доржуга, Тожу тываларын эргелеп чагырган Тогмитке, Бээзи кожуунну эргелеп чагырган Дамдынчапка, база моолдуё Сайын Ноян Хаан аймааныё +=леттиё бээли чергелиг Салчак кожууннуё бээзи Сандак-Доржунуё ооё албаттызы тываларны чагырып олурар дарга чагырыкчы Тамдынчапка база чарлап чорутканын бижип дыёнаткан.

            Долузу-биле бо документини Тываныё К\р\не архивинден таныжып болур аргазы бар. Бо т==г\л\г болуушкуннуё \езин бодап к==р болза 1913 чылдыё май айныё 20 \езинде болуп турган хевирлиг. Ол \еде делегейге эпохалыг ужур-уткалыг болуушкуннар удаа-дараа болуп турган. 1914 чыл. Бирги делегей дайыны. Тывага хамаарыштыр алыр болза Урянхай край (Тыва чурту) Россия империязыныё протекторадыныё хайгааралынга алдынган. Россия империязыныё камгалал-каракталзынга алганындан бээр 100 чыл оюн Б\г\-Тывага калбаа-биле 2014 чылда демдеглеп эртиргенин онзалап айтып каары база чугула. 1917 чылда Россияга Октябрь революциязы тиилээн. Бир ниитилел х=гж\лдези =ске ниитилел х=гж\лдези – социалистиг ниитилел х=гж\лдези сайзырап эгелээн.\ New;»>            /елерниё ындыг д\рген =скерлиишкиннери Буян-Бадыргыныё \зел-бодалдарынга салдар чедирип, кандыг шиитпир \нд\реринге нарын байдалды тургузуп турганы чугаажок. Ынчалза-даа Тыва тускай к\р\не болуп, бодунуё шилип алган оруу-биле сайзырап х=гж\з\н дээш ол эё-не быжыг туружун ээлеп чораан. Чамдык т==г\ч\лер Буян-Бадыргы Тываны Моолга каттыштырар деп турган, ооё соонда Россияга каттыштырар деп барган деп, =скээр чугаалаарга, ол, бо талаже чайгылчак туруштуг кижи чораан дээн уткалыг бижип турар. Долгандыр улуг к\р\нелерниё аразынга турган, ол, бо таладан ыйыышкынны боду к=р\п, билип турган, ам арта ызыгуур салгаан удуртукчу кижиге ындыг бодалдар турган-даа чадавас. Ынчалза-даа Тыва к\р\нени тургузарынга ол кандыг-даа чайгылыш чок быжыг туружун салбайн Тыва Арат Республиканы тургузарынга кол турушту ээлээн к\р\не ажылдакчызы болур. Монгуш Буян-Бадыргы Тыва к\р\нени чааскаан тургуспааны билдингир. Ол аёгы тема-дыр, оларныё дугайында тускай бижиир болза эки деп бодай-дыр мен.

            Эрткен чылын Тыва Республиканыё Чазаа кончуг улуг к\жениишкиннерни \нд\р\п тургаш Тыва Республиканыё 95 чыл болган оюн демдеглеп эртиргени бистиё т==г\в\ске чырык арын кылдыр артып каар. Ол бир-ле дугаарында Чазак Даргазыныё бодунуё чонун, чонум бар деп х\нд\леп к=ргениниё, =гбелеривистиё тургузуп кааны Тыва к\р\нени уштап башкарарын уламчылап турарыныё =нд\р улуг демдээ болур. Ол т==г\л\г болуушкун келир салгалывыска быжыг ч=леёгииш, \ндезин барымдаа бооп артып каар.

            /елер кажан-даа белен турбаан. /е б\р\з\ берге-даа болза бодунуу-биле онзагай. Монгуш Буян-Бадыргы ышкаш ындыг ыракшыл угаанныг, маадырлыг, сыныш чок тура-соруктуг =гбелеривистиё ачызында тыва чон, ыдыктыг Тыва чурттун камгалап муё-муё чылдар эртир чурттап келген, моон соёгаар-даа чурттап артар. Тываныё к\р\не бооп бактаап тургустурарынга \л\\н киирген шылгараёгай кижилерниё эё-не шылгараёгайы Монгуш Буян-Бадыргыныё чырык адынга тураскаал ам, ооё тургузуп кааны Тыва Республиканыё (ынчан ТАР) найысылалы Кызыл хоорайда Тыва Республиканыё Национал музейниё чанында улус чонун х\лээп алган дег кезээ м=ёгеде артып калган. Ынчангаш чуртувусту, т==г\в\ст\, =гбелеривисти, дылывысты, культуравысты утпайн, камгалап карактап уламчылап чоруулуёар.    

Куулар М.Ш.,

Тыва Республиканыё К\р\нениё

архивиниё кол специализи.

Газета Шын, № 43-44, от 20.04.2017 г.

TOP