Кижиге араганың салдары багай дээрзин үе диптен бээр билдингир турган. Буддизмниң өөредиинде безин кижилерни кичээндирип, ону кылбазын, ажыглавазын деп чагып сургап турар чүүлдериниң бирээзи – араганың хоразының дугайында номнал болур. Араганың хоразын ында калчаа ыттың чараазының хоразынга деңнеп бижээн, ол хире багай салдарлыг дээни ол. Араганың багай салдарын тыва улустуң-даа, өске-даа чоннарның тоолдарында база көргүзүп турар. «Араганың үстүнге чам үнер» деп тыва улустуң үлегер чугаазы ол бүгүнү түңней чугаалаан эң-не чедимчелиг кыска угаадыг болур.
Арагалаашкын хөй-ниитиниң корум-чурумунга, кижилерниң угаан-медерелинге багай салдарлыг дээрзин делегейниң бүгү чурттарының удуртукчулары эки билир. Ынчалза-даа мегечиге (арагага) алзы кааптар ындыг чорук болганчок таваржып кээр.
Чурттап эрткенивис эрткен чүс чылда совет чазак кандыг хемчеглер ап туржук. Араганың айыылын соксадыр дээш ону бүдүрерин хоруп, виноградниктерни дазылындан тура шаап, арага чок куда-дойну алгап-йөрээп деткип-даа турда, ындыг күштүг, ындыг бай-шыырак күрүне ону тиилеп, ажып эртип шыдаваан. Ынчангаш бистер делегейде эң-не арагалаар, эң-не хөй ном номчуур чон турган болзувусса, чаа векте база-ла эң арагалаар болгаш эң-не ном номчувас чон бооп артып калган бис.
Арагалаашкынны чавырар, харын ону чок кылыр талазы-биле Тыва республиканың шаандакы эрге-чагыргалары база онзагай, өскелерге дөмей эвес-даа болза, кончуг шыңгыы, амгы көруш-биле алыр болза, харын-даа каржызымаар хемчеглерни ап чорудуп турганын архив документилери бадыткап турар. Ооң чижээнге 1910 чылда Бүгүдениң даргазының Хемчикти эргелеп чагырган ноянның бүгү суму чагырыкчыларынче чоруткан чарлыының очулгазын киирип болур. Эрги моол бижиктен бо Чарлыкты И. Бадыраа 1973 чылда очулдурган. Очулга езугаар алырга мынча дээн:
«Бугудениң даргазының бижии.
Кепту езузунуң 3 ч. 10 ай 4-те.
Мээрен Номсурун, чаланның чаңгызы Седип, чаңгы Нурзат, хүндү Данчуур дарга-бошкаларга дужаары болза: хынап байысаап көөрге болза кайы-даа черниң албанның херээн шииткир (шиитпирлээр) яамының черинге дүжүмел, арат кандыг-даа кижи арага ижер болза черле доктааткан дүрүм хемчээнге черле дүүшпес-тир. Хамаан чок арага дээрге хамык кем-херектиң үндезини болур төлээде, чувениң ужуру болза моон соңгаар чогуур танма черинге чызаанга олурган дүжүмелдер чызааннын черинге арага ижерин кезээде соксадыр-дыр.
Бир эвес чогуур таңманын чызаанынга олурган улуг-даа, биче-даа дужаалдың кандыг бир дүжүмел кижизи арага ижип айтыышкын чорчуур болза бот-боттарының чеже бир тос ялага торгааш, чүс удаа кымчылап эриидир апаар.
База ол ышкаш албанның ужуру болза-даа хуунуң херээнин ужуру болза-даа дужаалдыг дүжүмел кижи чызааннын черинге эзирик келир болза мунуп чораан аъдын чызааннын черинге хавыргаш, чүс кымчылаар апаар.
Арат кижи чызаан черинге эзирик келир болза, ийи малга торгаш, сезен кымчылаар болгаш хөйге чарлап көргүзер – деп доктаадып шииткен. Мону тус буру таныжып хынап коргеш, уламчылап, тус-тус сумуларга чарлап дужаарын дыннатты.
Мынчаар чарлаан турда мону чорчуп черле болбас деп бо бижикти дужаады».
Бир эвес бо Чарлык амгы үеге чедир күштүг турган болза, чүү болур-дур даап бодап көрүңер даан. Бөдүүн ажылдакчыдан эгелээш, янзы-буру деңнелдиг эрге-чагырга холунда туткан кижилери, кандыг-бир арга-биле байып алган кижилер дээн бичии-ле хөлгелиг – чадаг-тергеден эгелээш машина-техникалыг улустар – шуптузу ол эт-севин чугаа чокка хавыртыр апаар-дыр. Чүге дээрге кижи бүрүзү эзирик кылаштап, азы оон коргунчуг чүве, машина мунуп, чоруур болгай.
Ындыг шыңгыы хемчеглерни ап чорудуп турза-даа арагалаашкынны оода чавырар-даа арга чок бооп турар. Арагалаашкын уламчылавышаан, арага бүдүрерин хуу кижилер холунче берипкенинден ол кажаңгызындан артык хөй янзы арага аймаан бүдүруп үндүрүп турар апарган.
Арага бүдүрерин соксадыр арга чок бооп турарынын кара чангыс чылдагааны – ооң чурттун экономиказы-биле чарылбас харылзаалыг болгаш хамаарылгалыг болуп турарында.
Арага бүдүрелгези чурттун сан-хоозунуң турум чоруун дензигуурлеп турар чугула адыр болур. Оон бүдүрулгезинге үндүрген чарыгдал кончуг дургени-биле эглип кээп турар. Ол кээрде дириг акша боду болуп келир болганындан ол «ол өлум чок» бооп турары. Бо чылдың январь 31-де делегейде эң-не ат-сураглыг арагаларның бирээзи «орус водканың» эртем езу-биле ажытканын демдеглээн. Ону кайгамчык орус эртемдээн Менделеев ажыткан болгаш эртем чадазын оон-биле камгалап алганы төөгүнүң база бир солун арны бооп арткан. Улуг эртемден бодунуң ол ажыдыышкынын ол үеде кижилерге багай салдарлыг болу бээр деп кайыын кузээн деп. Ынчалза-даа ол ажыдыышкын кончуг дүрген сайзыралды алгаш, ам бо хүннерде-даа оон бүдүрүлгези эвээжээр тудум, улам хөгжуп чаа-чаа технологияларның дузазы-биле дыка хөй чүүлдерден водканы бүдүрүп кылып турар апарган. Ону кандыг-бир чылдагаан тыпкаш, чаш кижиниң төрүттүнген хүнү хамаанчок шагындан эгелээш, кижиниң бүгү назынының дургузунда болур төрүттүнген хүннер, янзы-буру байырлалдар, дыштанылгалар үезинде бодувуска кам-хайыра чокка ижип турар бис. Оон түннели кезээде багай болуп турарын биле тура-ла, ону ижип турарывыс бодувустуң багай чанчылывыс кылдыр турумчуп, улам-на быжыгыжып бар чыдары бисти эки чүвеге чедирбес.
Ынчангаш, бир тээ арагадан век-веги-биле адырлып шыдавас болганывыста, оода ону кызыгаарлап, чогуур черинге, чогуур үезинде, чогуур хемчээлинге эртирбейн ижер кылдыр бодувусту кызып чанчыктырып ап көрээлиңер. Бир эвес ындыг чаңчылды бодувусту чагырып тургаш чедип ап шыдаптар болзувусса, ам-даа каш вектерни эртир арагалап артар аргалыг апаар бис. Бир эвес «ижеримни ишпезимни, иштим билзин, хырным билзин» дээш-ле бодувуска кам-хайыра чок куттунуп туруп бээр болзувусса, век хамаан чок чыл-даа четпейн хамык чувени хайттадып ап болур силер. Ынчангаш кайы-даа үеде шажын-чүдүлге, эрге-чагыргалар, улуг назылыг кижилер, анаа-даа угаан-сарыылдыг кижилер араганың амыдыралга чедирип болур багай салдарын улус чонга тайылбырлап, доктаал шиитпирлерни үндүруп, улуг назылыг улустуң, шажын-чүдүлгевистиң өөредин-даа чагып, сургап турар ужуру ында. Ону бодап чоруулунар.