Танды кожуунда Суг-Бажы суур Тывада тоогулуг черлернин бирээзи. Ол суур Элегес биле Межегейнин аразында туруп турар. Бо суурну мурнунда Атамановка дээр турган, ам оон адын Кочетово дээр болгай. 1921 чылдын август 13-16-да ол Суг-Бажында Атамановкага Бугу Тыванын Тургузукчу хуралынга бугу кожуунарнын толээлери кээп киришкен.
Хуралдын киржикчилеринин хой кезии феодал-ызыгууртан кижилер болган-даа болза, Оюн Дозулдай, Алдай-оол Оюн, Натпит Кара-Баштыг, Оюн Курседи, С.Т. Билчир болгаш оскелер-даа ядыы араттарнын база чалчаларнын толээлекчилери бооп, Улуг Хуралдын ажылынга идекпейлиг киришкеннер. Ол хуралга киришкен толээлернин аттары бо: Хемчиктин Бээзи кожуундан – Чымба Бээзи баштаан 20 кижи, Даа кожуундан – Кун Буян-Бадыргы баштаан 10 кижи, Маады кожуундан чагырыкчы Лопсан Очур баштаан 3 кижи, Тожудан Лопсан Мээрен-биле 2 кижи, Салчак кожуундан Кунгаа чагырыкчы баштаан 11 кижи, Оюннар кожуундан Ажыкай Бээзи баштаан 17 кижи, Шалык кожуундан Чалзырай Чагырыкчы олар Танды-Тыванын чонунун толээлери болуп киришкеннер.
Совет Россиядан: Сибирь ревкомунун даргазы Ин. Г. Сафьянов, Урянхай крайнын ревком даргазы Стрелков, оон дузалакчызы Сухорослов, Шериг комиссары Чугунов, партизан отрядынын командири С.К. Кочетов, партизан отрядтарынын начальниги Квитный, Совет чазактын дипломат килдизинин эргелекчизи Медведев, ВКП (б) оргбюро кежигууну Терентьев болгаш Урянхай крайда орус совет колониянын крайда съездизинин киржикчилери Лизин, А.М. Сафьянова, Старков, Гурков, Завьялов, Макаров, Курьянов, Власов, Сухомлинов болгаш хеммечи Путинцев олар киришкеннер.
Улусчу-революстуг Моолдун толээлеринин составында Чегдиртак, Коминтернин ыраккы Чоон чук секретариадынын толээзи Цивенджанов, ол-ла комиссиянын кежигууну Боробиков, Танды-Тыва чурт девискээринде корейлернин омунээзинден Цой олар киришкеннер.
Хуралдын президиумунга 11 кижи (шупту тыва кожуунар толээлери) сонгуттурган. Съездинин даргазынга Кун Буян-Бадыргыны, оон секретарынга Тарма дузалакчыны сонгаан. Съезд ажыттынары билек бир дугаарында Совет Россиянын толээлеринин баштыны, Сибирь ревкомунун даргазы Сафьянов байыр чедирип, чуве чугалааш: «…Бо Улуг Хурал чаа амыдыралды тургузар. Бо хуралдан сонгуттурган толээлер хостуг Тыванын улустун революстуг чазаан тургузар, ол чазак бугу чонну хосталгаже, чаагай амыдыралче башкарар кушту бодунга тывар» — дээн. Ук Съездиге 26 айтырыгларны чугаалажырын бадылаан. Оон иштинде: Танды-Тыванын улузунун бот-эргезинин дугайы, экономиктиг хогжулденин айтырыглары, суд-шииткел дугайы, чазакты сонгууру, чазактын турар чери – чурттун найысылалы, Совет Россияга база моол улуска хамаарылга дээш оске-даа амыдыралчы айтырыгларны 3 хун-дун дургузунда чугаалашканнар.
Ийи Хемчик кожууннарнын толээлеринден Ананды дузалакчы тургаш, «Танды-Тыва Улус бодунун иштики херээн тускай шиитпирлээр болгаш делегейге хамаарышкан айтырыгларга Совет Россия-биле демниг болуру эки-дир» деп санал киирген. Ол саналды бугу толээлер удурланыкчы чокка хулээп алган. Оон соонда Танды-Тыва куруненин ундезин хоойлузунун (конституциязынын) толевилелин орус делегация саналдап киирген. Ону ийи хун чугаалашкан туннелинде, чугле чангыс параграфты ур маргышкан (ол дээрге тыва толээлерден кем-херек уулгеткеннерни эттеп тургаш байысаар база кезедир кылдыр хоойлужудар дээш кызытканнар, моол толээлернин бузурелдиг тайылбырындан боттарынын саналын дедир алганнар), хулээп алган. Ынчангаш бирги Конституция бир ун-биле хулээп алдынган.
Танды-Тыванын бирги чазаанын составынга адаанда чеди кижи кирген: Кун Буян-Бадыргы, Чымба Бээзи, Сотнам-Балчыр-Амбыш-Бээли, Лопсан Очур чагырыкчы, Тонмит Кун, Тамбын Кун, Ензак чагырыкчы. Чазактын даргазынга Сотнам-Балчыр-Амбыш-Бээлини сонгааннар.
Оон бир солун чуул болза: мурнунда Урянхай чурту деп турганын Танды-Тыва деп эде адааш, ол чурттун чонун «сойоттар» дивес «тывалар» деп адаарын, Танды-Тыва Улус республиканын найысылалын Хем-Белдири кылдыр доктааткан. Баштайгы уеде чазактын албан кылыр чери кылдыр ийи бажынны Хем-Белдиринде суурдан орус делегация белекке берген. Совет Россиянын баштайгы белек дузаламчызы кылдыр 900 пуд тарааны, 300 хопээн сигенни база 24 кулаш (48 кубометр) ыяшты бергенин толээлер оорушку-биле хулээп алган.
Съездинин даргазы Кун Буян-Бадыргы хуралды хаап тура: «Танды-Тыванын биче-буурай улузунга тускай догуннаарынга дуза чедиргени дээш сайыт Сафьянов баштаткан Совет Россиянын толээлеринге бистин Танды-Тыванын толээлеринин омунээзинден ханы хундуткел-биле ооруп четтиргенивисти илереттивис. Силернин дузанар-биле Танды-Тыванын улузу тускай догуннаар эргени, бодунун херээн боду шиитпирлээр салымныг болду. Мону бис чедип алыр дээш хой чылдарда иштики, даштыкынын дайызыннарынга удур хире-шаавыс-биле демисежип келген бис. Моон-даа сонгаар бодунун байлак дуржулгазы болгаш билии-биле амыдыралывысты таарымчалыг шынчы эгеге кииреринге силернин улуг дузаннарга найтап тур бис. Ханы кузел хайныышкынныг оорушку-биле, ылап чаагай бодал-биле бо съездинин ажылын доозулган деп чарладым» дээн.
Бир ай эрткенде Совет чазактын омунээзинден даштыкы херектер талазы-биле улус комиссары Георгий Чичерин 1921 чылдын сентябрь 14-те Танды-Тыванын чонунга эн-не баштайгы угуулга бижикти чоруткан. Ол болза база-ла тыва улустун тускай догуннаан эрге-ажыы дээш, Совет чазактын интернационалчы политиказынын база бир ханы илерели болган.
1917-1921 чылдарда тыва чон алдарлыг орукту эрткен. Чаа амыдыралды чедип алыр дээш хой-хой шенелделерни эрткен. Оон дайызыннары хой турган-даа болза, оннуктери оон-даа хой болган. Совет Россия Тыва Арат Республиканы тускай хамаарышпас куруне кылдыр чарлаанын бир дугаарында деткээн. Улусчу революциянын тиилелгезинин соонда тыва чоннун мурнунга кол сорулгалар салдынган: революциянын тиилгелерин быжыглаары, улусчу демократтыг тургузугну доктаадыры, чурттун культурлуг болгаш экономиктиг хожудангай чоруун кодурери. Бо кол айтырыгларны чедиишкинниг шиитпирлээринге ажылчын араттарны удуртуп башкарар политиктиг организацияны тургузары эргежок чугула болу берген. Партияны тургузар демисел берге байдалга таваржып турза-даа, 1922 чылдын февраль 22-де Тыванын Араттын революстуг намы тургустунган.
Хуннун база бир кол айтырыы – аныяктарнын национал революстуг организациязын тургузары апарган. Аныяктарнын революстуг эвилелинин бирги Хуралы 1925 чылдын декабрь 20-де Кызылга болган. Анаа оон тур программазын АРЕВЭ-нин Дурум-саавырын бадылаан. 1926 чылдын апрель 13–те Аныяктарнын Коммунистиг интернационал эвилелинин куускому АРЕВЭ-нин I Хуралынын ажылын туннеп чугаалашкан болгаш АРЕВЭ-ни Коммунистиг Интернационал эвилелинге секция кылдыр хулээп алган.
Чоннун бодунун тускай бижии чок болганы-биле холбаштыр база оон культурлуг деннелинин куду болганындан тускай эртемниглер чедишпес турган. 1924 чылда Топ Комитет Чоон чук улустарынын Коммунистиг университединче болгаш ССРЭ-нин оске-даа ооредилге черлеринче тыва оолдар, кыстарны ооредип чорударынын дугайында доктаал хулээп алган. 1925 чылда баштайгы болукту чоруткан.
1930 чылда национал бижикти тургусканы-биле бижик билбес чорук узуткаттынган, арат-чоннун политиктиг деннели болгаш культуразы бедээн.
1931 чылдын апрель 2-ден эгелеп «Унэн» — «Шын» тыва дылга парлаттынып эгелээн. Ревсомолчулар кыска хуусаада бижикти дурген ооренип алгаш, чонну боттары калбаа-биле ооредип эгелээн. АРЕВЭ ТК-зы бижик билбес чорукту узуткаарынын тускай пунктуларын ажыткан. Кыска хуусаада ревсомолчуларнын идепкейжилеринден 200 культармейжилер тургусттунган.
Шак мынчаар, 96 чыл бурунгаар Тыва Арат Республика тургустунган.
Амыдыралдын хайныышкынныг уелери эгелээн болгаш амгы уеде бистин аас-кежиктиг амыдырал – чуртталгавыс ол уенин болуушкуннарынын кайы-хире тыва чонга ажыктыг болганын бадыткап турар.
Куулар М.Ш.,
Тыва Республиканын куруне
архивинин кол специализи