Тываның Национал архивинде күш ажылдың хоочуну, РФ уран-чүүл болгаш культураның алдарлыг ажылдакчызы Саая Бюрбе Мынмыровичиниң хууда фондузу шыгжамырынды бар. Ол документилер иштинде ооң 1934 чылда Шагааны уткуп белеткенип турган дугайында сактыышкынарны силерге таныштырып тур бис.
Мөнгүн-Тайганыӊ чону шагааны үжен-дөрттен чылдарга чедир-ле кылып келген. Мээӊ ам-даа утпазым – 1934 чылдыӊ чазын кыштаавыска болган шагааны бижип көрейн:
— Аалывыска шагаа белеткели эгелээн: Белек честем-биле Шокшуй даайым (тоолчу) Тыттыг-Хемден мерге кескен, ачам-биле Шожал даайым кагар баглар борбактай шараан, баг эвээш болур боор дээш бичии докпак ыяштар чазаан, Очур даайым-биле Шожут-оол акым үүже бузуп, хырбача доораан, Нюржут акым хой кадарган, авам, Хүрен угбам, Девиш угбам суглар саӊ салыр артыш-шаанак, чалама, кадак белеткээн, оваа септээн, Чымырык честем-биле бис чуӊгуулаар черни септеп, аът, инек кештери белеткеп, кижи-бүрүзү хуваалдалыг, ажыл хайныышкынныг-ла! Самыяа, Кара баштаан бичии уруглар кажаа иштинде кылып каан ааткыышка чайганып ойнаан, шыжырашкан кушкаштар-ла!
Кыштаавыстын мурнунда «саӊ-салыр» дээр ширээлер ышкаш хаяларлыг бичии кырлаӊ бар, ооӊ ындында «Оваа» дээр эмиг хевирлиг улуг даг бар. Ооӊ кырында та кайы үеде кадап каан чүве, беш метр хире хоюглап чазап каан куураарып калган, узун чагы бар. Чогум-на сержим өргүүр, дагыыр чер ол.
Белеткел ажылы доозулган, шагааныӊ бүдүүзүнде кежээ бистиӊ өөвүске хамык улус чыглып келген. Чуртта сураглыг ийи тоолчу. Баштай Сендеӊ-Хөө ирем «Кезер-Чиӊгис» деп тоолдуӊ «Цацы-Чигир-Маадыр» деп бөлүүн ыда берди. Дүн ортузу хиреде ол чаӊгыс бөлүктү дооскан. «Кезер-Чиӊгис» 32 маадырлыг, маадыр бүрүзү-ле бир бөлүк болур. Ону бир ай иштинде тоолдап келир чүве дээш ээлчегни Шокшуй даайымга берди. Ол «Алды харлыг Артаа Седи, он харлыг Ортаа Седи» деп тоол ыткан. Ол кээргенчиг тоолду орту киир дыӊнап ора удуп калган болдум.
Эртен оттуп кээримге хүн чаа дээп келген, тос танма кыдат пашта мүн хайнып тур. Ийи улуг деспи долдур эътти эскеш дөрде салып каан, ооӊ чанында үүргенелиг кадык, далган, тараа, ааржы, курут, кандыг чем чок дээр!
Даштыгаа үнүп кээримге улус баг каккан, чуӊгуулаан, кажаа иштинде ааткыыштарда чайганган, тевектээн, чугаа-соот, каткы-хөг, ындынныг-ла!
Биче дүш хиреде улус шупту бөлдүнчүпкеш саӊ-салырже шуужуп үнүптү. Мен улустуӊ мурнунда бүгү-ле болуушкунну сонуургап, кедээр мээстерни одурту аскымнаан аът дег ол-бо чүгүрүп тур мен.
Дүүн-не белеткеп каан артыш-саӊны кыпсыр кижи, улустуӊ улуу Сендеӊ-Хөө ирем болду. Баштай улуг калбак дашка кургаг артышты ургаш, хамык чемниӊ дээжизин аӊаа салгаш дарина номчуп, дөрт чүкче чалбарып тейлээш ам-на саӊны кыпсыптар, оон улай кургаг ыяш оваалап каан улуг саӊны кыпсыпкаш ужа, төш, үстүг чемнерниӊ дээжизин олче салырга сүдүрээр чуве. Ооӊ соонда овааны барып дагыдывыс. Аӊаа база-ла сержим өргүп, ачам баш бурунгаар белеткеп алганы – «Ыдык-Бора» деп аскырыныӊ челин, кадакты, чаламаны асты. Оон баткаш аалга кээп аштанып-чемненип, хендирбе сый шавар, чарын чара шавылаар дээш янзы-бүрү мөөрейлиг оюннар кылып, тывызыктажыр, ооӊ соонда кожамыктап ырлажыр. Ынчап турда хүн ажып чорда кожавыста ийи аалдыӊ улузу даарта оларныынга баарын чалааш чаныптар чораан.
Даартазында аалывыстыӊ улуг улузу Шожал даайым сугже чорупкан, мени кааптылар. Шала муӊгаргай чыдып калдым.
Шаанда шагаа үш, дөрт, харын чеди хонук чедир уламчылаар чүве. Ынчан арага амзавас, алгыш-кырыш кылбас, чүг-ле оюн-баштак, каткы-хөг-биле эртер.
НА РТ: ф.743, оп.1, д. 3.
#Тува #Тыва #культуратувы #наөархив#дата #история #шагаа #воспоминание