Национал архивтиң тыва чоннуң болгаш өгнүң дугайында езу-чанчылдары-биле таныштырылгазы.
Үш харлаан чаш уруг. Шаанда шагда тыва кижилер уругну иезиниң иштинге чораанын бир харлаан кылдыр санаар. Чижек: декабрьда төрээн чаш уругну чаа чылдың январьда ийи харлыг кылдыр санаар. Чаш уруг үш хар чеде бээрге, бажының дүгүн кыргыыр. Эң-не эрте шагда уруг бажының дүгүн кажан кыргыырын улуг хам кижиден айтырып алыр, чарынчыга чарын салдырар болгаш хуваанак салыр кижиге хуваанактадыр турган. Сарыг шажын Тывага кирип келген соонда, лама кижиге ном номчуткаш, үш харлаан оолдуң азы кыстың бажының дүгүн кажан кыргыырын айтырып ап-даа турар апарган.
Уруг бажының дүгүн кыргыыры улуг байырлал. Аңаа келир кижилер колдуунда-ла ол уругнуң ада-иезиниң чалаттырган төрелдери болур, оон ынай кады-кожа өглериниң улустары база киржир.
Чалаттырган кижилер уругнуң ада-иезиниң өөнге чыглып олуруптарга, оолдуң адазы азы уругнуң иези үш харлыг оглунга азы үш харлыг кызынга ак кадак азы ак пөс баглаан хачыны тудускаш, эң улуг назылыг кырганынга чедирер. Ол кырган кадактыг хачыны алгаш, хүн айыы-биле ол уругнуң бажын үш долгандыр чалбарып эргилдиргеш, кадактыг ужун ол уругнуң бажының дүгүнге дээскеш, алгыш-йөрээлин албан чугаалаар.
Кыс уругнуң бажын кыргааш, кырган-авазының алгаан алгыжы:
Кезер дээш, кеспедим,
Хем-Хемчик чонунуң чаңчылы-дыр.
Кыргыыр дээш, кыргывадым,
Кырган өгбелерниң чаңчылы-дыр.
Торлаа дег өөрлуг бол, кызым,
Тогдук дег чараш бол, кызым.
Ажы-төлүң өг сыңмас болзун, уруум,
Азыраан малың кодан сыңмас болзун, уруум.
Донгак Барыкаан сактып алганган.
Оол уругнуң бажын кыргааш, кырган-ачазының алганган йөрээл:
Эрниң эрези бооп доругар болзын,
Эзерлиг аъттан тутунар болзун,
Эгинниг кижиге октатпас мөге болзун,
Эринниг кижиге алдырбас чечен болзун.
Дөн черге хондурар өглүг болзун,
Дөъш черге чалаар малдыг болзун!
Ажы-төлү арбын көвей болзун,
Аксы-дылы мен дег буян-чолдуг болзун.
Донгак Барыкаан сактып алганган.
Кенин-Лопсан М.Б. — Тыва чоннуң бурунгу ужурлары. — Кызыл: “Новости Тувы”, 1994. — Арыннар: 50-51.