Тыва Республиканың Национал архиви өгбелеривистиң өг-бүлезинге, ажы-төлүнге, төрел-дөргүлүнге, арат-чонунга хумагалыг байдалының ёзу-чаңчылдары-биле таныштырылгазы.
Өг-бүлениң кожа соседтеринге хамаарылгазының дугайында.
Өг-бүле бүрүзү салым-чаяанындан тургустунган оран-савага чурттаар апаар. Кожалары-биле эп-найыралдыг болур дизе, кижи бүрүзү ооң аргаларын тып алгаш, боду тургузар.
Бирээде, кандыг-даа өг-бүле боттарының кожаларынга бөдүүн эвес, бир янзы өг-бүле кылдыр алдынып турарын көргүзер болза, соседтери-биле эп-найыралдыг болуп шыдавас.
Ийиде, көзүлдүр-ле аянныг кылдыр чурттап чоруур кожаларынга, соседтеринге бүдүү адааргап, оларның-биле мөөрейлежип, чурттаар болза, найырал тургустунмас.
Үште, боттары өнчү-хөреңгилиг шыырак чурттап турар-даа болза, кожаларын, соседтерин кочулап, куду көөр болза, сагыш-сеткили чиик чаагай чурттаары болдунмас.
Дөртте, хоп-нүгүл дыңнаарынга болгаш тарадырынга сундулуг өг-бүле кожалары, соседтери-биле эп-чөптүг, найыралдыг болуру берге.
Беште, боттары чугаакыр, эвилең-ээлдек, а сагыш-сеткили хирлиг, шынары шоолуг эвес болза, кожалары, соседтери-биле эп-чөптуг чурттаары болдунмас.
Алдыда, бичии уруглар даштыгаа ойнап тургаш, аразында бир чүве былаажып, маргыжып, чокшуп, иткилежипкен болза, дораан-на чүгле бодунуң ажы-төлүнге болчуру кожалары, соседтери-биле найыралдыг болурунга шаптыктаар.
Чедиде, кожаларын чымчактап, оларның бажыңынче кайы хамаанчок үнүп-кирип-ле турар болза, хүндүткелин чайгаар чидирер. Хүндүткел чидиргенинден анчыгзына бээр.
Сесте, каът бажыңда чурттап турар өг-бүле квартиразынга улуг септелге кылыр апаар болза, кожалары, соседтеринге хүндүткел-биле баш бурунгаар дыңнадып чугаалаар ужурлуг.
Тоста, кожаларның, соседтерниң аразында найыралын хамаанчок, бот-боттарынга хүндүткелин чидирер чылдагааны – хөлүн эрттир арагалаары.
Онда, өг-бүле ашак-кадай улустуң аразында маргыжар, чокшур, дааш-шимээн үндүрер чөгенчиг байдалындан кожаларының, соседтериниң оларга хамаарылгазы шоолуг эвес апаар.
Он бирде, өг-бүлезиниң иштинге болган чөгенчиг байдалды, бот-боттарының чазыгларын кожаларынга, соседтеринге болгаш өске улуска чугаалап тарадыр болза, бодундан аңгы өске кижилерге хүндүткел чогун көргүзүп турары ол.
Он ийиде, кожалары, соседтери бот-боттарын чоок кылдыр хүлээп ап турар-даа болза, эмин эрттир бот-боттарының айыы-биле болуру күзенчиг эвес. Ол байдал түр када эптиг-даа болза, кезээде быжыг эп-найыралдыг болуру берге.
Он үште, өг-бүлениң чурттап турар бажыңының девисикээринге азы хериминиң иштинге чыглып, ажыл кылырынга дуза чок, хоозун чугаа-биле шаптыктаар, үе-шак чарыгдаар улус чыгбас. Ындыг чаңчыл өг-бүлеге хүндүткел чок болурундан аңгыда, кожаларынга, соседтеринге база таарымча чок болур.
Он дөртте, кожаларындан, соседтеринден белен-селен ачыланмас, диленмес болгаш кандыг-бир чүве аазап болбас. Диленир, азаар чоруктуң түңнелинде, эки чүүлдер үнмес болганда, аразында эп-найыралы чоорту баксыраар.
Он беште, өг-бүлелер кожалары, соседтери-биле мөөрейлежип, адааннажып чурттаар болза, аразында найыралдыг болурунга шаптараазын тургустуна бээр.
Он алдыда, аразында эп-найыралдыг болурунга шаптараазын сезиктен тургустуна бээр. “Чоок чурттаар чокшуп чурттаар, ырак чурттаар ынак чурттаар” деп үлегер домакта чүгле төрелдер аразында эвес, өг-бүлениң сосед, кожаларындан эгелээш, черле аралажып харылзажып чоруур улустуң шуптузунга хамааржыр.
Геше Лобсанг Тхуптен. – ЧЫРЫК ДУЗА — IV. Ог-буле болгаш амыдырал дугайында мерген угаадыглыг чагыг сумелер. – ООО «Тываполиграф». – Кызыл — 2023. – 239-347-ги арыннар.