Республика хуну

Таёды кожуунда Суг-Бажы суур Тывада т==г\л\г черлерниё бирээзи. Ол суур Элегес биле Межегейнин аразында туруп турар. Бо суурну мурнунда Атамановка дээр турган, ам ооё адын Кочетово дээр болгай. 1921 чылдыё август 13-16-да ол Суг-Бажында Атамановкага Б\г\ Тываныё Тургузукчу хуралынга б\г\ кожуунарныё т=лээлери кээп киришкен.

         Хуралдыё киржикчилериниё х=й кезии феодал-ызыгууртан кижилер болган-даа болза, Оюн Дозулдай, Алдай-оол Оюн, Натпит Кара-Баштыг, Оюн К\рседи, С.Т. Билчир болгаш =скелер-даа ядыы араттарныё база чалчаларныё т=лээлекчилери бооп, Улуг Хуралдыё ажылынга идекпейлиг киришкеннер. Ол хуралга киришкен т=лээлерниё аттары бо: Хемчиктиё Бээзи кожуундан – Чымба Бээзи баштаан 20 кижи, Даа кожуундан – К\н Буян-Бадыргы баштаан 10 кижи, Маады кожуундан чагырыкчы Лопсан Очур баштаан 3 кижи, Тожудан Лопсан Мээреё-биле 2 кижи, Салчак кожуундан Кунгаа чагырыкчы баштаан 11 кижи, Оюннар кожуундан Ажыкай Бээзи баштаан 17 кижи, Шалык кожуундан Чалзырай Чагырыкчы олар Таёды-Тываныё чонунуё т=лээлери болуп киришкеннер.

Совет Россиядан: Сибирь ревкомунуё даргазы Ин. Г. Сафьянов, Урянхай крайны ревком даргазы Стрелков, ооё дузалакчызы Сухорослов, Шериг комиссары Чугунов, партизан отрядыныё командири С.К. Кочетов, партизан отрядтарыныё начальниги Квитный, Совет чазактыё дипломат килдизиниё эргелекчизи Медведев, ВКП (б) оргбюро кежиг\\н\ Терентьев болгаш Урянхай крайда орус совет колонияныё крайда съездизиниё киржикчилери Лизин, А.М. Сафьянова, Старков, Гурков, Завьялов, Макаров, Курьянов, Власов, Сухомлинов болгаш Путинцев олар киришкеннер.

         Улусчу-революстуг Моолдуё т=лээлериниё составында Чегдиртак, Коминтерниё ыраккы Ч==н ч\к секретариадыныё т=лээзи Цивенджанов, ол-ла комиссияныё кежиг\\н\ Боробиков, Таёды-Тыва чурт девискээринде к=рейлерниё =м\нээзинден Цой олар киришкеннер.

         Хуралдыё президиумунга 11 кижи (шупту тыва кожуунар т=лээлери) соёгуттурган. Съездиниё даргазынга К\н Буян-Бадыргыны, ооё секретарынга Тарма дузалакчыны соёгаан. Съезд ажыттынары билек бир дугаарында Совет Россияныё т=лээлериниё баштыёы, Сибирь ревкомунуё даргазы Сафьянов байыр чедирип, ч\ве чугалааш: «…Бо Улуг Хурал чаа амыдыралды тургузар. Бо хуралдан соёгуттурган т=лээлер хостуг Тываныё улустуё революстуг чазаан тургузар, ол чазак б\г\ чонну хосталгаже, чаагай амыдыралче башкарар к\шт\ бодунга тывар» — дээн. Ук Съездиге 26 айтырыгларны чугаалажырын бадылаан. Ооё иштинде: Таёды-Тываныё улузунуё бот-эргезиниё дугайы, экономиктиг х=гж\лдениё айтырыглары, суд-шииткел дугайы, чазакты соёгууру, чазактыё турар чери – чурттуё найысылалы, Совет Россияга база моол улуска хамаарылга дээш =ске-даа амыдыралчы айтырыгларны 3 х\н-д\н дургузунда чугаалашканнар.

         Ийи Хемчик кожууннарныё т=лээлеринден Ананды дузалакчы тургаш, «Таёды-Тыва Улус бодунуё иштики херээн тускай шиитпирлээр болгаш делегейге хамаарышкан айтырыгларга Совет Россия-биле демниг болуру эки-дир» деп санал киирген. Ол саналды б\г\ т=лээлер удурланыкчы чокка х\лээп алган. Ооё соонда Таёды-Тыва к\р\нениё \ндезин хоойлузунуё (конституциязыныё) т=левилелин орус делегация саналдап киирген. Ону ийи х\н чугаалашкан т\ёнелинде, ч\гле чаёгыс параграфты \р маргышкан (ол дээрге тыва т=лээлерден кем-херек \\лгеткеннерни эттеп тургаш байысаар база кезедир кылдыр хоойлужудар дээш кызытканнар, моол т=лээлерниё б\з\релдиг тайылбырындан боттарыныё саналын дедир алганнар), х\лээп алган. Ынчангаш бирги Конституция бир \н-биле хулээп алдынган.

Таёды-Тываныё бирги чазааныё составынга адаанда чеди кижи кирген: К\н Буян-Бадыргы, Чымба Бээзи, Сотнам-Балчыр-Амбыш-Бээли, Лопсан Очур чагырыкчы, Тоёмит К\н, Тамбын К\н, Ензак чагырыкчы. Чазактыё даргазынга Сотнам-Балчыр-Амбыш-Бээлини соёгааннар.

Оон бир солун ч\\л болза: мурнунда Урянхай чурту деп турганын Таёды-Тыва деп эде адааш, ол чурттуё чонун «сойоттар» дивес «тывалар» деп адаарын, Таёды-Тыва Улус республиканыё найысылалын Хем-Белдири кылдыр доктааткан. Баштайгы \еде чазактыё албан кылыр чери кылдыр ийи бажыёны Хем-Белдиринде суурдан орус делегация белекке берген. Совет Россияныё баштайгы белек дузаламчызы кылдыр 900 пуд тарааны, 300 х=пээн сигенни база 24 кулаш (48 кубометр) ыяшты бергенин т=лээлер ==р\шк\-биле х\лээп алган.

Съездиниё даргазы К\н Буян-Бадыргы хуралды хаап тура: «Таёды-Тываныё биче-буурай улузунга тускай догуннаарынга дуза чедиргени дээш сайыт Сафьянов баштаткан Совет Россияныё т=лээлеринге бистиё Таёды-Тываныё т=лээлериниё =м\нээзинден ханы х\нд\ткел-биле ==р\п четтиргенивисти илереттивис. Силерниё дузаёар-биле Таёды-Тываныё улузу тускай догуннаар эргени, бодунуё херээн боду шиитпирлээр салымныг болду. Мону бис чедип алыр дээш х=й чылдарда иштики, даштыкыныё дайызыннарынга удур хире-шаавыс-биле демисежип келген бис. Моон-даа соёгаар бодунуё байлак дуржулгазы болгаш билии-биле амыдыралывысты таарымчалыг шынчы эгеге кииреринге силерниё улуг дузаёарга найтап тур бис. Ханы к\зел хайныышкынныг ==р\шк\-биле, ылап чаагай бодал-биле бо съездиниё ажылын доозулган деп чарладым» дээн.

Бир ай эрткенде Совет чазактыё =м\нээзинден даштыкы херектер талазы-биле улус комиссары Георгий Чичерин 1921 чылдыё сентябрь 14-те Таёды-Тываныё чонунга эё-не баштайгы угуулга бижикти чоруткан. Ол болза база-ла тыва улустуё тускай догуннаан эрге-ажыы дээш, Совет чазактыё интернационалчы политиказыныё база бир ханы илерели болган.

         1917-1921 чылдарда тыва чон алдарлыг орукту эрткен. Чаа амыдыралды чедип алыр дээш х=й-х=й шенелделерни эрткен. Ооё дайызыннары х=й турган-даа болза, =ён\ктери оон-даа х=й болган. Совет Россия Тыва Арат Республиканы тускай хамаарышпас к\р\не кылдыр чарлаанын бир дугаарында деткээн. Улусчу революцияныё тиилелгезиниё соонда тыва чоннуё мурнунга кол сорулгалар салдынган: революцияныё тиилеглерин быжыглаары, улусчу демократтыг тургузугну доктаадыры, чурттуё культурлуг болгаш экономиктиг хожудангай чоруун к=д\рери. Бо кол айтырыгларны чедиишкинниг шиитпирлээринге ажылчын араттарны удуртуп башкарар политиктиг организацияны тургузары эргежок чугула болу берген. Партияны тургузар демисел берге байдалга таваржып турза-даа, 1922 чылдыё февраль 22-де Тываныё Араттыё революстуг намы тургустунган.

         Х\нн\ё база бир кол айтырыы – аныяктарныё национал революстуг организациязын тургузары апарган. Аныяктарныё революстуг эвилелиниё бирги Хуралы 1925 чылдыё декабрь 20-де Кызылга болган. Аёаа ооё т\р программазын АРЕВЭ-ниё Д\р\м-саавырын бадылаан. 1926 чылдыё апрель 13–те Аныяктарныё Коммунистиг интернационал эвилелиниё к\\скому АРЕВЭ-ниё I Хуралыныё ажылын т\ёнеп чугаалашкан болгаш АРЕВЭ-ни Коммунистиг Интернационал эвилелинге секция кылдыр х\лээп алган.

         Чоннуё бодунуё тускай бижии чок болганы-биле холбаштыр база ооё культурлуг деёнелиниё куду болганындан тускай эртемниглер чедишпес турган. 1924 чылда Т=п Комитет Ч==н ч\к улустарыныё Коммунистиг университединче болгаш ССРЭ-ниё =ске-даа ==редилге черлеринче тыва оолдар, кыстарны ==редип чорударыныё дугайында доктаал х\лээп алган. 1925 чылда баштайгы б=л\кт\ чоруткан.

         1930 чылда национал бижикти тургусканы-биле бижик билбес чорук узуткаттынган, арат-чоннуё политиктиг деёнели болгаш культуразы бедээн.

         1931 чылдыё апрель 2-ден эгелеп «Унэн» — «Шын» тыва дылга парлаттынып эгелээн. Ревсомолчулар кыска хуусаада бижикти д\рген ==ренип алгаш, чонну боттары калбаа-биле ==редип эгелээн. АРЕВЭ ТК-зы бижик билбес чорукту узуткаарыныё тускай пунктуларын ажыткан. Кыска хуусаада ревсомолчуларныё идепкейжилеринден 200 культармейжилер тургусттунган.

Шак мынчаар, 97 чыл бурунгаар Тыва Арат Республика тургустунган.

Амыдыралдыё хайныышкынныг \елери эгелээн болгаш амгы \еде бистиё аас-кежиктиг амыдырал – чуртталгавыс ол \ениё болуушкуннарыныё кайы-хире тыва чонга ажыктыг болганын  бадыткап турар.

 

Куулар М.Ш.,
Тыва Республиканыё К\р\нениё
архивиниё кол специализи.

TOP