Буурул баштыг Саян артында хоорай.

Бо-ла таныырывыс кудумчулар-биле эртип чорааш, хоорайывыс дугайында бодап келир бис. Азия диптиӊ төвүнге бодунуӊ туружун тыпкан хоорай. Ол боду төөгүлүг, ол боду хайныышкынныг бөгүнгү хүнү-биле чурттап турар.
Бистиӊ хоорайывыс бо чылын 105 харлаар. Ынчалза-даа Кызыл хоорайныӊ салгакчыларынга кезээде солун болур айтырыг – канчап хоорай тургустунуп эгелээнил? Ол айтырыгга шын харыы дээрге-ле, архив документилери, үнелиг болгаш чечен херечилер болуп, бистерге эрткен үениӊ болуушкуннарын чугаалап берип турар.
1914 чылдыӊ март айда Санкт-Петербург хоорайдан Тываже чер таарыштырар отряд-биле кады орус чоннуӊ эргелекчизи Владимир Константинович Габаев чедип келгеш, чурттаарынга таарымчалыг черни шилип алгаш, хоорайны тудуп кирипкен. Ону Белоцарск хоорай деп адаан. Шак ол үеден эгелээш, хоорай туттунуп эгелээн.
1914 чылдыӊ апрель айда В. Габаев урянхайлар эргелекчизи Хүн ноян Буян-Бадыргыже чагаа бижээн. Ук чагаада: «Россияныӊ Дээди Чазаа Урянхай крайныӊ үндезин чонунуӊ амыдыралын сайзырадыры, экижидери-биле мени төлээледип, ийи хемниӊ каттышкан чери Виланы деп черге административтиг төптү тургузарын төлээледип чорутту. Аӊаа орус-урянхай школаны, эмчини, мал эмнелгезиниӊ салбырын болгаш көдээ ажыл-агыйныӊ шыгжамырын (складты), ол шыгжамырга чиигеткен өртек-биле Урянхайныӊ чурттакчыларынга херек эт-херекселди садар» – деп бижээн.

Чаа хоорай 1914 чылдыӊ апрель айда Хем-Белдири деп черге туттунуп эгелээн. Ол дээрге ийи хемниӊ Бии-Хем-биле Каа-Хемниӊ каттышкан чери, Енисей (Улуг-Хем) хемниӊ эгелээн чери.
Ооӊ мурнунда Хем-Белдиринге феодалдар болгаш дүжүметтер чыглып, ламаларныӊ мөргүүр, тейлээр чери турган. Херечилерниӊ чугаазы-биле алырга, хоорайныӊ туттунуп эгелээн чери дыка элезинниг чер турган. Доӊмас-Сугдан дыштанылга парыгынга чедир калбаа-биле хараганнар өзүп турган.
Якушевтиӊ удуртулгазы–биле апрель 18-те бир дугаар ажылчыннар группазы чедип келген, а ооӊ мурнунда 1914 чылдыӊ февраль айда инженер-технолог К.В. Гогунцов, топограф М.Я.Крючков чедип келгилээннер. Олар болза Белоцарск хоорайныӊ төп планын тургусканнар. Ол планда чер участоктарын дугаарлап көргүскен. Эң баштайгы хоорайныӊ чурттакчылары – Сельдемешев, Шепелин, Вавилин, Брюханов – дээш, өскелер-даа хамааржып турганнар. Планда шупту 325 чер участоктарын көргүскен.

1914 чылдыӊ август 5-те № 5 дугаар чарлык үнген: «август 15-те Урянхай крайда орус чоннуӊ эргелекчизиниӊ канцеляриязы чаа Белоцарск хоорайже көшкен» [Ф.123. Оп.2. Х.9. А.6 ар.]. Документиниӊ чиӊгине боду.
Шак оон эгелээш, Белоцарск-Кызыл хоорайныӊ төөгүзү эгелээн.

Куулар М.Ш.,
Тываныӊ күрүне архивиниӊ
кол специализи.

1914 чылдыӊ май айда Белоцарск хоорайга оран-сава тударынга чер алган баштайгы чурттакчыларныӊ данзызы:
Юневич № 311 (ук документиде «священник» деп немелде бар).
Лобашев № 96
Широков № 213
Ояпер №262
Чернявский № 194
Петухов № 36
Кокорин № 143
Кочедыков № 212
Сивков № 110
Хмелёв № 111
Тагиров № 75
Шепелин № 78
Брюханов № 80
Вавилин № 79
Безъязыков № 211
Сафьянов № 82
Потылицын № 115
Ноговицын № 280
Алеев № 83
Кулеев № 85
Сельдемешев № 74
Быков № 113
Махмутов № 77
Сулейманов № 76
Исламов № 84
Рогалинский № 72
Рогалинский № 73
Чакиров № 50
Хабаров № 174
Якушев № 42
Барашков № 144
Сафьянова № 145
Кузнецов? № —
Медведев № —
Сухов № 175
Данилов № 146
[Ф.123. Оп.2. Х.21. А.5.] Шынзыттынмаан копия.

Тываныӊ Күрүне архивиниӊ фондузундан.

 

TOP