1930 чылдың 6 айның 23 хүнүнде Тыва Арат Республикага эртем комитедин тургускан, ооң чанынга күрүне архиви организастаар дугайында доктаалды чазак хүлээп алган. Чаа тургусттунуп турган күрүне архивиниң мурнунга ТАР-ның төөгүзүнүң, ажыл-агый, культура тургузуушкунунуң талазы-биле кол-кол материалдарны чыыр болгаш системажыдар, эртем, культура-чырыдыышкын болгаш ажыл-агый организацияларынга чамдык айтырыгларны өөренип шинчилээринге дузалаар сорулга салдынган. Күрүне болгаш ажыл-агый органнарының бүгү документ материалдарны күрүне архивинге дужаары албан апарган. Күрүне архивиниң дугайында түр саавырны ажылдап кылган. Сайыттар Чөвүлелиниң, Биче Хуралдың болгаш кожууннарның чажыт документилерин шыгжаар чурумунуң дугайында чогуур хоойлуларны үндүрген.
1945 чылда Тыва автономнуг областың иштики херектер эргелелиниң системазынга архив органнарын тургузар дугайында шиитпирни облкүүском хүлээп алган. Облархивти тургусканы-биле архив херээн организастап чорудары обласка улам калбарып эгелээн. Ооң түңнелинде эрги моол, орус дылдарда бижиттинген документилер бүрүн долу эвес-даа болза чыгдынган. Кожа регионнардан база чамдык материалдарны алгылаан. Чижелээрге, Красноярскиниң, Новосибирскиниң архивтеринден Урянхай крайның херектериниң талазы-биле комиссарның, Урянхайга орус чонну бактаап тургузар чериниң эргелекчизиниң, ажылчын болгаш тараачын депутаттарының Урянхай край Совединиң күүскомунуң фондуларын Күрүне архивинче алган.
1949 чылда Тывага кожуунар аразының күрүнениң алды архив албан черлерин тургускан. Оон чоорту ажыл-агыйларның, бүдүрүлгелерниң хөгжүп сайзыраанындан, кижилер санының өскенинден кожуун бүрүзү архивтиг апарган.
1952 чылда партия архивин тургускан. Аңаа СЭКП обкомунуң, областың партия болгаш комсомол организацияларының материалдарын мөөңнеп эгелээн. Ону 1991 чылда амгы Улусчу чогаадылга төвүнче көжүргеш, адын каш улай өскерткеш, 1998 чылда Тываның Төп күрүне архивиниң бир килдизи «Партияларның болгаш шимчээшкиннерниң архив документилериниң төвү» кылдыр адаан.
1962 чылда архив килдизин областың иштики херектер килдизинден үндүргеш, Тыва чазакка чагыртыр кылдыр шилчиткен. Оон областың күрүне архивин Тыва АССР-ниң Төп күрүне архиви деп эде адаан.
1965 чылда ССРЭ-ниң Кол архивиниң киирген саналы-биле Тыва АССР-ниң Төп күрүне архивиниң документилери эвээш боорга, ону Архив килдизинге каттыштырган.
1971 чылдың декабрь 31-де үнген Тыва АССР-ниң Министрлер Чөвүлелиниң доктаалы-биле Тыва АССР-ниң Төп күрүне архивин катап тургускан.
2011 чылдың декабрь 23 хүнүнде Тыва Республиканың Төп күрүне архиви Тыва Республиканың Чазааның доктаалы-биле Тыва Республиканың Күрүне архиви деп эде адатынган.
2020 чылдың апрель 7-де үнген Тываның Баштаңының Чарлыы-биле Тыва Республиканың Күрүне архивинге «Национал» деп атты тывыскан.
Сөөлгү чылдарда Национал архивиниң документилерин тус черниң эртем ажылдакчылары болгаш оон дашкаар хоорайларның, даштыкыдан келген шинчээчилери ажыглап турар апарган. Архив документилеринден парлаан үндүрүлгелерни кылган, парлалгаларга чүүлдер-даа бижиттинген, радио, телевидениеге база амгы үениң электроннуг информастыг четкизи «Интернетке» чырыткан. Тыва Республиканың Националдыг архивинде мөөңнеттинген төөгү, экономика, көдээ ажыл-агый болгаш культура талазы-биле үнелиг документилер эртем-шинчилелдерге үндезин бооп турар.
Тываның Национал архивиниң-даа, кожууннарның-даа архив ажылдакчылары албан черлеринде, организацияларда документилерни чурумчудар талазы-биле хемчеглерин ап, херек эмгелекчилери-биле семинарларны организастап, чурттакчы чонга, сургуулдарга болгаш студентилерге лекцияларны болгаш практиктиг ажылдарны эрттирип, сураглыг кижилерниң дугайында чүүлдерни чыып турар. Ол ышкаш Тываның Национал архивиниң күжү-биле Россия болгаш республика чергелиг эртем-практиктиг конференцияларны эртирген. Оларның ажылынга чүгле эртемдээнер, архивтиң ажылдакчылары эвес, Күрүне университединиң төөгү факультединиң студентилери база идекпейлиг киржип, төрээн чериниң онзагай болуушкуннарын төөгүге арттырып каары эргежок чугула дээрзин билип, солун илеткелдерни кылганнар.
Архив документизи чокта күрүнениң-даа, чоннуң-даа төөгүзү турбас. Чүс-чүс чылдар эртер, а ол үениң кандыг болганын, кандыг кижилер чурттап чораанын чүгле архив документилери бадыткаар.
Тыва Республиканың архив албан черлери моон соңгаар-даа Тываның төөгүзүн төөгүге арттырып каар дээш, архив документилерин эки шынарлыг кадагалап арттырып, архив фондузун чаартып тургузар, ооң ажыглалын чаа технология ёзугаар улам экижидер дээш кызып ажылдап турар.
М.Ш. Куулар,
Тываның Национал архивиниң
килдис эргелекчизи
