«Здоровье – дороже золота». О документальном очерке Лидии Иргит

Сегодня в Национальном архиве побывала в гостях Иргит Лидия Херлииевна – советская тувинская поэтесса, член Союза журналистов СССР, член Союза писателей России, заслуженный работник культуры Республики Тува.

Она познакомила с результатами своей работы над документальным очерком «Здоровье – дороже золота» – «Кадыкшыл – алдындан үнелиг» (очерк на тувинском языке).
В очерке автор затрагивает проблему алкоголизма и наркомании, пишет о работе известного врача психиатра-нарколога, кандидата медицинских наук Тамары Васильевны Ширижик, которая специализировалась на лечении наркомании и алкоголизма в республике. Представляем Вашему вниманию фрагменты документального очерка на тувинском языке «Кадыкшыл – алдындан үнелиг».

Бирги эге
Арага ишпес кижи бар бе, чугаала?
1970 чыл. Ол үеде кудумчуга ужуп калган чыдар эзирик кижи хамаанчок, калбаа-биле арагалаар чаң турбаан. Хып дээн чалыы назынывыста, совет үеде: «Тимуржу команда», «Төрээн чурт», «Найырал» темазынга ыры-шүлүкке чалгынналып, школачы чылдарывыста торгу кызыл галстуктуг пионерлер, комсомолчулар хөй-ниити ажылдарга киржип, күш-ажылга ынак болуп, корум-чурумнуг, эптиг-найыралдыг өзүп келген бис. Күрүне кадык-чаагай амыдырал дээш, ажы-төлдерниң келир үезин магадылап, кижилерниң амыдырал-чуртталгазын бүрүнү-биле долу хандырып турган.
Сагышка арткан чүүл, совет үеде арагалаашкынга удур демисел шыңгыы, ооң дугайында ында-мында хуудустар, плакаттар, чуруктар күш-ажылдан оспаксыраар хөөннүг, чалгаа кижилерни «Крокодил» деп төп черниң сатириктиг-шоодуглуг журналга сойгалап бижип турган.
«Араганы кижиниң аксынче ойтур баскаш кым-даа кутпайн, ону садып алырын кым-даа албадавайн турар, а кижиниң хууда херээ болбушаан, хереглекчилерниң эрге-ажыының хандырылгазы болуп турар» деп, чугаалаар бис. Бо хүнге чедир арагалаашкын, наркоманияга удур корум-чурум айтырыы бичии-даа өскерилге чок артпышаан. Бо дээрге кожуун, суму чергелиг айтырыг-дыр. Девискээрде турар чурттакчы чоннуң сонуургалын, кым-чүнү кылып турарын эки билген, танышкан, өөренип көрген турар ужурлуг. Кайда удуртулга кошкак, ында чурум багай…
Бир дугаарында кижизидилге айтырыы хамыктың мурнунда өг-бүледен эгелээр. 2000 чылда чамдык депутаттар, удуртукчулар: «Чаа үе-чадаже шилчилге. Арыглаашкын үези келген, арагалаар кижилер чоорту боттары-ла төнүп каар» – дижип турган. Оон аңгыда «Сен арага ишпе!» деп кымны кым-даа чагырбас апарган. Чүге?.. Тывага капиталистиг кара рынок-биле кады келген сөстер: «Хостуг эрге!… Хостуг сөс!»… Хостуг чуртталга… Ол үеден эгелээш чамдык кижилерниң корум-чуруму сула салдынган, сагыш-сеткили хоозураан. Бок доскаарын ыт-даа, кижи-даа бакылап, чимзенип турар, черлик капиталистиг рыноктуң чедиишкини бо бе?…
Оон бээр 20 чыл эрткен. 2000 чылда чамдык даргаларның: «Чаа үе-чаданың тургузукчу кижилери чаартылгаже шилчиир бис, арагачыларны моон соңгаар көрбес бис» дээн бодалы хоозун чулчуруушкун, мугулай чорук…
Бүгү-ле бужар-бак чоруктуң уржуу – арагалаашкын… Чамдык эзириктер тоор эвес: «Ээзиниң эргези, ээгиниң кадары, европаның культуразы азы борбак бажым бодум билир мен, мойнумну бажым билир» суг-суг дигилээр. Мындыг кижилер бир дугаарында өске улустуң багын өттүнер. Кызыл хоорайның төп кудумчузунда эрткен-дүшкен кижилерден акша дилээр, харын-даа бок төгер доскаарлар чанында кара хөлеге дег, кижи назыны орту ажа берген эр, кыс кижилерни бо-ла көөр бис. Чүге мынчап бардывыс, че?…
Тываның билдингир шүлүкчүзү Роман Лудуптуң «Күскү сюита» деп чогаалында мындыг одуруг кижини бодандырып келир:
Улаастайга улай-улай кежегелиг баштарывыс кезип төтпээн.
Тос эрииге доозавысты доңгайтыр соп шыдавааннар.
Сүзүүвүстү чүдередип, сүлдевисти таптай базып чадап кааннар.
Ам, бөгүн ажыг суксун тулаазынче дүлнү бергеш, аштырдывыс.

Об авторе:
Лидия Херлииевна Иргит родилась 24 сентября 1954 года в селе Шуй Бай-Тайгинского района Тувинской автономной области. В 1979 году окончила филологический факультет Кызылского Государственного педагогического института, в 1997 году — высшие литературные курсы при Литературном институте имени М. Горького. Работала радиожурналистом Государственной телерадиокомпании Тувы, председателем Литературного фонда Союза писателей Тувы. Первое стихотворение «Капля» напечатано в газете «Тываның аныяктары» (1972). Её стихи были опубликованы под названием «Зеркало озера» в сборнике молодых авторов «Ростки» (1981) на тувинском языке. Главные темы её творчества: Родина, нравственность. Автор многих очерков о людях труда. В 1997 г. в городе Москве вышел её сборник «Серебряный родник» на русском языке. Заслуженный работник культуры Республики Тыва (1998), награждена медалью «100-летие со дня рождения М. А. Шолохова» (2005), член Союза журналистов СССР (1984), член Союза писателей России (1996).

TOP