Өл
үрери хоруглуг аӊнар, куштар болгаш балыктар
Тыва чуртунга аӊныыр ажылы шаг төөгүден бээр туруп келген. Бистиӊ бурунгу өгбелеривис амыдырап чурттаар дээш… ажы-төлүн доруктур азыраар дээш, аш-чутка алдыртпас дээш, оран байлаа болур аӊны, кушту база балыкты таарыштыр тудуп чип чораан. Оран байлаа болур аӊнарны, куштарны база балыктарны кайы хамаанчокка өлүрбес чаӊчыл база турган.
Куштар оолдарын өлүрери хоруглуг. Кижи төлү, куш төлү бир дөмей салымныг дээр. Кээргээчел чорук кижиниӊ чаш назынындан эгелээр.
Тарбаган үӊгүрүнүӊ аксынга хоран салыры хоруглуг. Бурун өгбелер үӊгүр иштинге чурттаар амытаннарныӊ үӊгүрлеринче суг киир агыспас чораан. Өрге, күске, алактаагы, чылан, морзук, тарбаган үӊгүрлерин үреп болбас, чүге дээрге олар чер шимчээшкинин баш бурунгаар билир амытаннар дижир.
Дунчулаан балыктарны тудары хоруглуг. Балыктар күзүн дунчузунче чоктап турда, тудары хоруглуг. Балыктар чазын дунчузундан бадып турда, тутпас чаӊчылдыг турган. Балык дунчулаар ээрем мугулдурну тывалар ыдыктыг чер деп чагып чорааннар. Булук дошка бүзээлеткеш, муӊгашталган балыктарны харын-даа суглуг хууӊ иштинге суккулааш, хемниӊ агып чыдар суундува аппарып салыптар чаӊчыл турган.
Оолдуг аӊны боолаары хоруглуг. Эзириктиг эликти, тоштуг мыйгакты тыва аӊчылар боолап өлүрбес чораан. Оолдуг аӊ дыштанып чыдырда, хоюзуп болбас, ырактан оюп эртер. Оолдуг аӊ өлүрген кижиниӊ ажы-төлү сылданыр дижир. Бурун шагныӊ кижилери оранныӊ аӊын, кужун база балыын кончуг хумагалаар чораан.
Тыва кижи эзир өлүрбес сүзүктүг. Эзирни кончуг ховар таварылгада өлүрер турган. Эзир чүү-биле согун чүглээр, хамнарныӊ бөргүн шимээр. Эзирниӊ кашпагайы, эрниӊ эрези бир дөмей дижир.
Тываныӊ бедик тайгаларында ак адыг ховар таварышкылаар. Тыва аӊчылар ак адыгны көргеш, боолавас чаӊчылдыг. Ак адыг кижиниӊ ак оруун оштаар, ынчангаш ону өлүрери хоруглуг. Адыгныӊ адын безин тывалар дорт адавас, чүге дээрге ол чер кулактыг амытан-дыр.
Тайганыӊ аӊ-меӊи, улуг хар чагганда, аш бөрүлерге сывыртатканда, туружундан ойлап дезер. Аал коданыныӊ чанынга маӊнап келген аӊны өлүрери хоруглуг.
Эштиг дуруяны өлүрери хоруглуг. Дүн-биле хүн, дээр-биле чер, чылыг-биле соок, эр-биле кыс кылдыр бойдустуӊ чаяап кааны ындыг дижир, олар ынчаар эш-эш болбаан болза, амыдырал турбас дижир. Эжеш дуруяны эжинден чарып каан кижиге эш тывылбас болур болгаш, ол бүгү назынында саарзык салымныг бооп артар.
Кырган тени өлүрери хоруглуг. Те, чуӊма кадыр хаяларлыг сыннарга турар. Те кырып келгеш, даады чыдар апаар. Аныяк те, чуӊма аӊчы кижи көргеш, дезип ыӊай боор, кырган те артып калыр. Кырган те чежемейниӊ-даа баксыраза, шынааже кирбес, дагныӊ бедиин теве, чуртун кагбас аӊ болур.
Хекти өлүрери хоруглуг. Тыва черге хекти ыраажы куш дижир. Чечектер саглаӊайнып, дыт будуу чочагайланып турда, магалыг чайны хек алгап үнер. Хек эдип турар черде сүт-саан элбек болур, ажы-төл ырлыг-шоорлуг болур.
«Тыва чаңчыл» Монгуш Кенин-Лопсан