В рамках празднования 90-летия Национального архива Республики Тыва под рубрикой «Знакомство с архивом» предлагаем Вашему вниманию статью на тувинском языке старшего инспектора архивного отдела при Совете Министров Тувинской АССР О. Кодур-оола, вышедшей в газете «Шын» 30 октября 1966 года.
Архив ажылдакчызы кижиниң ажылынга дыка солун болуушкуннар тургулаар. Чоокта чаа Иннокентий Сафьяновтуң ажыглап турган материалдары деп каан бижиктиг папка иштинге чораан, саргара берген солун кескиндилерин эскерип кагдым. В.И. Ленинниң үндезилеп тургусканы «Правда» солунга дөртен чыл бурунгаар бижээн орук демдеглели хевирлиг улуг чүүл болду. Үр чытканындан азы шаанда уушталып, үлдүрерип калганындан ийикпе, чамдык үжүктери балалып калган. 1925 чылдың октябрь 28-те үнген «Правданың» ол номеринде ядыы тыва араттың ыштыг, самдар кара өөнүң иштики байдалын, оларның чурттап олурарының түреңгизин, өгнүң ээзи херээжен кижи ыяш аяктың иштин эдээ-биле чоткаш, келген кижиге шай кудуп бергенин бижээн болду.
Оон бээр ам 40 ажыг чыл эрткен. Тыва улустуң «шаг шаа-биле, чавындак көгү-биле турбас» дижир үлегер чугаазы ышкаш, Тыва ам чаа Совет Тыва болуп, ооң экономиказы, культуразы кайгамчык сайзыраан, аныяк республиканың кижилери база-ла бедик культуралыг чаа кижилер болу берген.
Дөртен чыл бурунгаар тыва кижиниң өөнүң иштики байдалының дугайында солунга парлаттынган ол чүүлдү номчуп дооскаш, амгы тываларның бажыңнарынга, өглеринге кире бээрге, кайы хире бай-шыдалгырын, аажок культурлуг чурттап турарын сактып олурдум.
Бо чылын чүве. Ыраккы Бай-Тайга районнуң «Тээли» совхозунуң хойжузу Иргит Эренчиктиң аалынга баар дээш, район төвүнден хап үнүптүвүс. Малчынның өөнге чоокшулап келиривиске, музыка дыңналып келди. Өгнүң ээлери келген аалчыларны чылыы-биле уткуп алды. Өгге кирип келиривиске, радиоприёмник солун концерт дамчыткан туру. Өгнүң ишти дыка-ла арыг-силиг. Ширтектер орнунга хевистер чадып каан. Чайырланып турар кылагар баштарлыг демир оруннар, оларның кырында чуга хевис чадыглар, теве дүгүнден кылган кылын, хээлиг чоорганнар, куш дүгү сыртыктар. Бүгү-ле чүве каас-шиник, турар ужурлуг черлеринде чурум-чыскаалдыг салдынган. Район төвүнден үжен ажыг километр черде чурттап турар хойжунуң өөнүң иштики дериг-херексели хоорай чурттакчыларындан черле ылгалбас, культурлуг, бай-шыдалгыр. Өгнүң херээжен ээзи буфеттен арыг шаажаңнарны ужулгаш, сүттүг, чиң-сарыг шайны куткаш, келген аалчыларже сунуп, оларның мурнунга аъш-чемни салыпты. Ында чигир-чимис, хлеб, варенье, сметана дээш кандыг чемнер чок дээр. Өгнүң ээлери бежен хар ашкан-даа болза, кеттинип алганы дыка-ла көрүштүг. Олар солуннарны, журналдарны чагыдып алгылаан, радиоприёмнигинден тыва, орус дамчыдылгаларны, солун концерттерни дыңнап олурар. Иргит Эренчик-даа, ооң кадайы Чүлдүм Сендажы-даа хөй чыл иштинде ниитиниң малын эки малдап келгени дээш чазактың шаңналы-биле шаңнаткан. Чүлдүм Сендажы угбайның хөрээн Ленин ордени каастаан.
Чоокта чаа Москва баар ужурга таварлаштым. Күрүнениң Ленин аттыг библиотеказынга кире бергеш, «Правда» солуннуң 1925 чылдың октябрь, ноябрь, декабрь айларда болгаш 1926 чылдың январьда номерлерин эккеп бээрин диледим. Библиотеканың ажылдакчылары мээң чагыымны дораан-на күүседип берди. Бистиң архивте артып калган номерлерден аңгы база ийи номерде, октябрь 28-те парлаан ол-ла чүүлдүң эгезин тыптым. Парлаан чүүлдүң авторунуң ат, фамилиязын салбаан, чүгле «Ф.П.» деп каан. Ол авторнуң «Делегей кыдыында» деп чүүлүн «Правданың» алды номеринге парлаан болду. Тывага чогум кажан чоруп турганының үезин айытпаан, ынчалза-даа ол чүүлдүң эгезинде бир черде апрель 6-да Саянны ажып келдивис деп бижээн. Ол чүүлдү кым бижээнил? Ф.П. деп кымыл? Бо айтырыгга дорт харыы бээри берге болуп турар. Ынчалза-даа, Ф.П. дээрге шаанда Москвага турган Чөөн чүктүң ажылчы чонунуң коммунистиг университединиң бир профессорунуң ат, фамилиязының эге үжүктери-биле дүгжүп турар.
Минусинск таварты Саянны ажып келгеш, автор Тываның дугайын мынчаар бижээн: «Таңды-Тывада байлак кайдал? деп айтырыгга кижи бүрүзү турган черинче дирт кылдыр тепсээш, мынча деп харыылаар. Ол дораан-на ооң тепсээн черин казыңар: тоолда ышкаш байлакты оон тывар силер? Тывада ындыг байлак бар деп чүве амдызында делегейге кайын сурагжып билдинген боор ол, ынчалза-даа каш чылдар эрткен соонда Таңды-Тываның байлак шыгжамыры делегейге сурагжый бээри албан».
Автор оон ыңай чүүлүнге алдынны ындыг кончуг чугула эвес эртине деп санаан. Чүге дээрге Тывада алдындан артык үнелиг, өңнүг болгаш ховар байлактар барын бижээн. Демир, чес, хөмүр даш дээрге мырыңай эгээртинмес дээн.
Аараан кадайлар Таңды-Тываның аржаан сугларынга кирипкеш, каң-кадык, аныяк кыстар дег, үне маңнажып келгилээр деп автор бодунуң чүүлүнде уламчылаан. Тываның аржаан сугларының дугайын авторнуң бижээни ол.
Дөртен чыл бурунгаар Тыва дугайын «Правда» солун ынчаар бижип турган болза, амгы Совет чаа Тыва дугайын, ооң кайгамчык сайзыраанын ам «Правда», «Сельская жизнь» болгаш өске-даа төп солуннар, журналдар үргүлчү бижип турар.