Бо 2023 чылда тыва эки турачыларны үдээн төөгүлүг болуушкуннун 80 чыл ою болуп турар.
«Тыва эки турачыларга тураскаадыг» деп төлевилелди боттандырары-биле Тываның Национал архиви тоогулуг солун чуулдерни бижип эгелээн.
1943 чылда Ада-чурттуң Улуг дайынынче оскен-төрээн Тывазындан, ада-иезинден, ха-дунмазындан 220 тыва эки турачы оолдар-кыстар дайын шөлүнче аъттаныпкан. Оларнын аразында 206-зы аъттыг шериг, 11 танкист, 3 ужудукчу.
206 аъттыг шериг эскадроннун командириниң политика талазы-биле оралакчызы Байсклан Монгуш Танзынович Чөөн-Хемчик кожууннуң Шеми деп черге 1913 чылдын апрель 1-де төрүттүнген. Ол болза комиссар, эскадрон командириниң политика талазы-биле оралакчызы, улуг лейтенант эрге-дужаалдыг турган. Москвада Чөөн чүктүң ажылчы чоннарының коммунистиг университединиң доозукчузу, ТАР-ның Республика ордениниң кавалери.
Архив документилеринден уктаарга, Украинаның Ровно хоорайын фашист эжелекчилерден хостап тургаш, аар балынганган-даа болза Монгуш Танзынович хоорайнын девискээринче тутчуп тургаш, бир дугаар киргеннернин санынга турган. «Төрээн чурт дээш! Бурунгаар!» деп кыйгырыын салбайн, дайынчыларга чижек бооп чораан.
Байсклаң Монгуш Танзынович дайын сөөлүнде төрээн Тывазынга колхоз-совхозтарга, партия, профэвилел черлеринге алдарлыг ажылдап чораан. Каттай ажылдап чораан эштери оон ажылга негелдези шыңгыы, шериг чуруму езугаар даалга бээрин демдеглеп чорааннар.
Ада-чурттуң дайынынче аъткарган 220 тыва эки турачының чүгле 141-и дайындан төрээн Тывазынче ээп чанып келгеннер. 65 эки турачы чонунуң амыр-дыжы, келир үези дээш дайын шөлүнге амы-тынындан чарлып, украин черге мөңгеде бажын салган.