Национал архивтиң тыва чоннуң болгаш өгнүң дугайында езу-чанчылдары-биле таныштырылгазы.
Бирден он үш харга чедир уруг назыны.
Тывалар чаш уругну бир хардан он үш харга чедир азыраарын, доруктурарын база дуза кадар кылдыр кижизидерин тергиин чугаалап көөр чорааннар. Чаш уругну он үш харга чедир бодун мөзүлүг ап чоруур кылдыр азырап каарга, бүгү назынында мегелевес, чалгааравас, оорланмас, содаалашпас кижи болур. Он үш харлыынга чедир чаш уруг мегелеп, чалгаарап, оорланып, содаалажып өөренген болза, сезен харлыг ашак кижи апаргаш, ол бак чаңы кирип келир дижир.
Дөрт айлыг чаш уруг. Чаш уруг дөрт айлыг апаарга, холга олуртуп чаңчыктырар, оон ыңай доңгайтыр чыттырып алгаш, ооргазын хоюңнадыр сыйбаар болгаш дыштандырар.
Чеди айлыг чаш уруг. Чаш уруг чеди ай чеде бээрге, холга тудуп алгаш, девидип ойнадыр, өрү-куду шурадып чаңчыктырар.
Сес айлыг чаш уруг. Чаш уруг сес айлыг чорааш, боду шимченгир апаар. Сес айлыг уругну үнгедип өөредир. Бир эвес сес айлыг уруг кылаштай бээр болза, белинге согааш дажы баглап каар. Шаандагы тывалар чаш уруг эрте кылаштаар болза, назынын кыска болур дижир, ынчангаш эрте кылаштаан чаш уругнуң белинге согааш дажын азы бир-ле чүвени баглап каар чаңчыл турган.
Бир харлаан чаш уруг. Үш, беш азы чеди харлыг угбалары, акылары бир харлаан чаш уругну чассыдып чайгаар, аргаладып алаактырар болгаш авазынга дузалажы бээр.
Ийи харлаан чаш уруг. Чаш уруг ийи харлап чорааш, чулчуруп турар апаар. Угбалары, акылары ийи харлаан дуңмазы-биле чугаалажып ойнаар, янзы-бүрү ойнаарактар туттурар, ооргазынга чүктеп чассыдар. Уругну аттынып болбас. Чаш уруг коргар болза, келдир апаар дижир.
Кенин-Лопсан М.Б. — Тыва чоннуң бурунгу ужурлары. — Кызыл: “Новости Тувы”, 1994. — Арыннар: 49-50.