«АРХИВТИҢ ЧУГААЛАП ТУРАРЫ»

В рамках празднования 90-летия Национального архива Республики Тыва под рубрикой «Знакомство с архивом» предлагаем Вашему вниманию статью на тувинском языке начальника архивного отдела при Совете Министров Тувинской АССР О. Ширапа и персонального пенсионера С. Танова — «Архивтиң чугаалап турары» вышедшей в газете «Шын» 4 августа 1966 года, рассказывающая об уникальных документах дореволюционных фондов Национального архива Республики Тыва на старомонгольской письменности: о первых амбын-нойонах и нойонах Тувы, приказы, указания, распоряжения амбын-нойонов, адресованные хошунным правителям, переписи населения и скота разных лет, пограничные вопросы, национально-освободительной борьбе тувинского народа за свою свободу и независимость в конце XIX и начале ХХ вв., присоединении Урянхая к России.

«АРХИВТИҢ ЧУГААЛАП ТУРАРЫ»

Архивти чамдык кижилер үлегерлеп, кижи төрелгетенниң тураскаалы деп адап турар. Ол шын, чүге дизе архивте кадагалаттынып чыдар документалдыг материалдарда эрткен үре-салгалдың арга-дуржулгазы, улустуң хөй-ниитиге ажыктыг кылып каан ажыл-чорудулгазының түңнелдери сииреттинген болур.
Тыва АССР-ниң төп күрүне архивинде шыгжаттынган эрги шагның төөгү документилерин таныжып көөрге, иштикиниң болгаш даштыкының дарлакчыларынга удур тыва араттарның демиселин көргүзүп турар кончуг солун документилер бар. Ол документилерниң аразында өөредилге болгаш төөгү номнарынга, чечен чогаалга ам-даа чедир ажыглаттынмаан материалдар дыка хөй.
Күрархивте чыдар Таңды Тываның нояннарының эрге-чагыргаларынга хамаарышкан документалдыг материалдарның аразында Манчы хаанның Улаастайга турган чанчын сайыдының Тываның амбын нояннарынга, амбын нояннарның кожууннар нояннарынга, кожууннар нояннарының сумулар чагырыкчыларынга, оларга чагырткан өске-даа дүжүметтерге берип турганы дужаалдар, даалгалар бар. Ол ышкаш кижиниң, малдың чизе-даңзызын кылырының, ноян-дүжүметтерниң өнчү-хөреңгизин камгалаарының, кызыгаар айтырыының, феодалдарга удур араттарның тура халыышкыннарының, шүүгү херээниң, шеригге келдириишкинниң, шажын-чүдүлгениң дугайында бижиглээшкиннер болгаш кожууннар иштинге чорудуп турган кеземче болгаш хамааты херектеринге хамаарышкан документилер хөй. Олар колдуунда моол дыл кырында бооп турар. Оларның иштинден чамдык чугула материалдарны тыва дылче очулдуруп эмгелээр талазы-биле элээн ажылдарны Тываның архивчилери кылган болгаш үргүлчүлеп кылып турар.
Тыва улус 1757 чылдан эгелээш, Манчы хаанның (Маньчжурияның) эжелелинге кирип, 1912 чылга чедир манчы кыдат дарлакчыларның аар дарлалынга чораан дээрзин дыка хөй архив материалдары херечилеп турар. Барык 150 чыл ажыг үениң дургузунда ол аар-берге дарлалдың адаанга чорааш, тыва араттар оон хосталыр дээш иштики, даштыкының дарлакчыларынга удур канчаар демисежип чораанын бо үстүнде айыткан документалдыг материалдарны номчуп танышкаш, билип ап болур.
1759 чылдан эгелээш, Тываның 26 сумуларлыг 5 кожууннары Самагалдайга турган Тываның амбын нояннарының өгбези чайзаң Дажыга чагыртып, Улаастайга турган чанчын Хевейге албан-үндүттү оларны дамчыштыр төлеп турган. Бо чорук Тывага феодалдарның эрге-чагыргазын быжыглаан болгаш амбын ноянның болгаш кожууннар нояннарының ызыгуур салгаар чоруун болдурган. Бо дугайында солун материалдар күрархивте бар.
Тываның араттары 1800 чылдан эгелеп, Манчы хаанга болгаш моол феодалдарга эр кижи бүрүзү чыл санында үш кишти төлеп эгелээн. Кожуун өрези, шериг хүнезини дээр черге-биле үндүтке мал-маганны, мөңгүннү болгаш өске-даа чүүлдерни тывалар манчжурларга төлеп турган дугайында тодаргай чурагайларлыг материалдар архивте кадагалаттынып чыдар.
Манчы хаанның хоойлузунга үндезилээш, Тывага доктаадып тургускан, кижини кымчылаар, шаагайтаар, дөңгүлээр чергелиг өске-даа янзының шаажылдарын чурумчуткан дугайында хөй документилер бар. Манчжурияның болгаш иштикиниң феодалдарының дарлалынга шыдашпайн, тыва араттар, организас чок-даа болза, тура халыышкыннарны удаа-дараа кылып чорааннар. Бо дугайында XVI чүс чылдың ийиги чартыындан эгелээн тодаргай материалдар күрүне архивинде бар. Чижээ, 1866-1871 чылдарда Самдаңчап, Дозуруку алышкылар, Эрең-Хөө, олар баштаан тура халыышкын, 1876-1878 чылдарда Комбураң, Комбулдайның удуртканы тура халыышкын, 1879-1882 чылдарда Монгуш Сотпа, херээжен Өнер баштаан (Чаа-Хөлден) тура халыышкын, 1883-1885 чылдарда Каа-Хемниң Көк-Тейден Салчак Ширнеңниң удуртканы тура халыышкын болгаш араттарның оон-даа өске кылып турган хөделиишкиннери Алдан-маадырларның үндүргени тура халыышкынга белеткел болган деп санаттынып турар.
1905 чылда Россияга болгаш 1911 чылда Кыдатка болган буржуаз-демократтыг революцияларның тайлымы-биле Тываның араттары манчы хаанның мөлчүкчү чалчаларынга удурланып үнген. Бистиң чуртка манчы кыдаттарның эжелекчи чоруун быжыглаарынга кол чепсек бооп турган кыдат чиижең садыгжыларга удур шимчээшкин эң баштай Тываның чөөн кожууннарындан эгелээш, барыын кожууннарынга чедир калбарып эгелээниниң болгаш 1912-1914 чылдарда манчы кыдат эжелекчилерни чурттан үндүр сывырып, узуткаар дээш, Тываның бүгү кожууннарындан тыва шериглер моол шериглер-биле күш каттыжып алгаш, Барыын Моолдуң девискээринде Кобту хоорайга маадырлыг демисешкен дугайында солун материалдар база хөй.
Моол дыл кырында документалдыг материалдарның аразында Тываның 1912-1914 чылдарда төөгүзүнге хамааржыр солун чүүл сөөлгү үеде тывылган. Ол болза, Тыва улусту Россияның камгалалынга киирип алыр дугайында Тываның чамдык эрге-чагырга тутканнарының талазындан бүгү тыва улустуң өмүнээзинден Россияның хаан чазаанга киирген билдириишкини болур. Хемчиктиң Даа, Бээзи ийи кожуунарының чагырыкчызының 1913 чылда билдириишкининде мынчаар бижээн: «Улуг орустуң ачылыг, өршээлдиг богда-эжен, маадыр Ак-хааны силерге сөгедеп тейлээш, тодаргайлаарга болза: Үш чүс чылдың мурнунда орус улус Романовтуң төрезиниң баштайгы хааны Михаил Федоровичиниң үезинде Хемчик хемниң черинге чурттап турган урянхай бистиң өгбелеривис бо чуртка келген элчин сайыт Василий Туменецти дамчыштыр орус улустуң албатызы болур күзелин бадыткап үндүргеш, даңгыраглаанының соонда, 60 ажыг чылдың иштинде урянхай араттар Романовтар төрезиниң эжен-хааннарының өршээл камгалалын четтирип, чагыртып чораан ийик бис. Оон орус улустан урянхайга дүжүрген чарлык камгалалын билбес ужурувус-биле соксааш, эвээш урянхай араттар бодун тускай чагыртынар арга-шинээзи чок болганнар. Мынчанган ужурунда манчы төрезиниң хаанының медерелинге ол дораан-на кирип, Кыдаттың эжелелинге киргенивис ылап…
Амгы үеде манчы төрези доңгайып дүшкеш, моолдар тускай улус болган ужурунда, мен хамааты кожуунумнуң кара, сарыг араттар бүгүдези-биле каттыжып чугаалашкаш, Романов төрезиниң Михаил Федорович хаанының уксаазы эжен Ак-хаан Николай Александрович силерге сөгүрүп тейлээш, 300 чыл мурнундаазы ышкаш, бистиң урянхайны орус улуска катап бактаадып алырын өршээн хайырлаарын база найысылал Петербург хоорайга бодум-биле чедип, бараалгап айыткаарын күзеп диледим» — дээн.
1918-1919 чылдарда ак колчактарны, эжелекчи манчы кыдат дарлакчыларны Тывага чылча шаап, узуткаан дугайында солун документилер күрархивте хөй бар.
Тыва улустуң хосталгалыг демиселиниң төөгүзүнүң талазы-биле улуг ужур-дузалыг документилерни ажыглап, арат чонга сонуурганчыг, ылаңгыя өзүп олурар аныяк салгалды кижизидеринге дузалыг чогаалдарны бижиир дээш, төөгү эртемденнери, экономистер, юристер, башкылар, чогаалчылар, журналистер болгаш өске-даа тускай эртемниглер Тыва АССР-ниң төп күрүне архивинге хөйү-биле моорлап кээп, шинчилел ажылдарын кылырынче чалап тур бис.

TOP